Wandelend door het Bergherbos kun je de enige Duitse loopgraaf uit de Eerste Wereldoorlog in Nederland tegenkomen. Natuurmonumenten liet deze enkele jaren geleden herstellen, na een onderzoek door RAAP. Nu werkt Natuurmonumenten aan een plan om de militaire sporen in het hele Bergherbos beter voor het publiek te ontsluiten. Bovendien wil zij meer kennis vergaren over de cultuurhistorische elementen in haar terreinen.
Redenen om RAAP opnieuw het bos in te sturen. Dit keer in het kader van het Interreg-project ‘Zicht op heden en verleden’, om gegevens over de datering en samenhang van de Duitse militaire relicten uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog te verzamelen.
Booronderzoek naar resten van bunkers
Gewoonlijk waren loopgraven, die soldaten beschermden tegen vijandelijk vuur, echter gangen van circa twee meter diep. Alleen loopgraaf 1 was werkelijk gebruiksklaar, de beide andere zijn nooit functioneel geweest. Mogelijk zijn in 1917 alleen plaggen afgestoken op het traject waar ze waren voorzien, en was de oorlog in 1918 afgelopen voordat men aan het verdiepen toe kwam.
De enige nog herkenbare loopgraven uit WO2 zijn vermoedelijk de stelling rond de Kochbunker uit WO2 in het westen en een kleine loopgraaf (4) in het noordoosten, zo bleek uit historische luchtfoto’s.
Doordat loopgraven 2 en 3 slecht zichtbaar zijn, zijn ze kwetsbaar voor schade door beheerwerkzaamheden. Met de onderzoeksresultaten kan Natuurmonumenten haar onderhoudsdatabase updaten en beheermaatregelen daarop aanpassen. Bijvoorbeeld door niet met zwaar materieel te rijden.
Loopgraven
Uit archeologisch onderzoek is bekend dat de linie uit WO1 was opgebouwd uit minstens drie achter elkaar liggende loopgraven voor infanterie. Daarbij waren de eerste en tweede linie versterkt met betonnen bunkers. Dit paste bij het idee van driedeling van het front in voorposten, hoofdgevechtszone en achterland. Uit de bestudering van het Actueel Hoogtebestand Nederland en veldonderzoek in het bos bleek dat het systeem van drie loopgraven uit WO1 nog vrijwel intact is. Ook werd duidelijk dat loopgraven 2 en 3 nooit dieper zijn geweest dan een halve meter.
Militair landschap
Het Bergherbos tussen Stokkum en Beek is een uniek militair landschap vlak bij de Duitse grens, dat in Nederland geen vergelijkbare voorbeelden kent. Tijdens WO1 bouwde het Duitse Keizerrijk tussen Elten en Beek in 1917 een verdedigingslinie van loopgraven en bunkers. Het zuidwestelijke puntje van het Bergherbos lag toen aan de Duitse zijde van de grens en de linie moest een aanval vanuit het westen langs de oevers van de Rijn af kunnen slaan. Die aanval kwam echter nooit. De linie werd verlaten en de bunkers werden in 1921 opgeblazen. Ook in WO2, vanaf oktober 1944, werden stellingen aangelegd en versterkt, tot ze in april 1945 door de Duitse troepen werden verlaten. Na de oorlog zijn ze grotendeels opgeruimd. Sinds de grensverlegging in 1949 ligt een deel van de loopgraven uit WO1 met de indrukwekkende betonnen ruïnes van bunkers op Nederlands grondgebied. Natuurmonumenten werd beheerder van dit landschap.
Bunkers en Koude oorlog
De uitgevoerde veldinspectie en grondboringen toonden aan dat er meer betonnen bunkers uit beide oorlogen in het Bergherbos lagen dan uit schriftelijke bronnen bekend zijn. Er zijn nu 11 bunkers vastgesteld. De opgeblazen bunkers zijn alle uit WO1. Van de bunkers uit WO2 zijn alleen enkele Kochbunkers (geprefabriceerde betonnen eenmansbunkers) bekend en nog aanwezig in het bos. Met boringen in alle (mogelijke) bunkers die nog niet zijn onderzocht, kan duidelijk worden welke, gezien hun diepte en betonvloer, aangelegd zijn in WO1 of WO2. Verder zijn in het veld aanwijzingen gevonden dat ook de Koude Oorlog sporen in het bos nagelaten heeft, bijvoorbeeld in de vorm van stellingen of bivakken gegraven door Nederlandse militairen. Dat voegt een derde militair-historische tijdlaag aan het gebied toe.
RAAP presenteerde het onderzoek op een kennisbijeenkomst voor deskundigen en belanghebbenden. Met dit gezelschap heeft Natuurmonumenten een internationaal platform bijeengebracht, dat bij verder onderzoek en toeristisch-educatieve ontsluiting betrokken kan worden. Zo kan het draagvlak voor oorlogserfgoed en de militaire relicten in het Bergherbos vergroot worden.
Projectleider RAAP
Ivar Schute: T 071-5768118 | E i.schute@raap.nl
Dit artikel komt uit RAAP-magazine 2020-1.