RAAP Magazine
#2017-01

Het hoogtepunt qua vondsten komt echter niet uit de zeef, maar uit de opgravingsput. Eerst een skelet van een man met daarnaast de botten van de benen van een tiener, daarna volgde een derde skelet. De skeletten zijn met klei en al in een blok gelicht en overgebracht naar het kantoor van RAAP in Leiden, waar een fysisch antropoloog ze blootlegt. Een lastig karwei, want de botten zijn broos en gemakkelijk weg te smeren met de klei. Het is sowieso uniek dat ze nog zo goed bewaard gebleven zijn. Dat komt door de vochtige grond.

Verder zijn werktuigen van bewerkt vuursteen opgegraven, beitels van dierlijk bot, een stuk maalsteen en versierd aardewerk, waaronder vrij complete potten met aankoeksel van etensresten. Archeoloog Helle Molthof, die de veldleiding op de opgraving heeft, laat ook een hanger van gitsteen zien, een groot zwart sieraad met een gaatje erin. “Hij is doorboord met vuursteen en duidelijk gedragen, want het gaatje is uitgesleten aan de bovenkant. En het is een importproduct, want die steensoort komt in Nederland niet voor.”

Vroegste boeren
Met al deze vondsten is Nieuwegein-Het Klooster een van de grootste en meest vondstrijke vindplaatsen van de Swifterbantcultuur. De mensen van deze cultuur leefden zo’n 6000 jaar geleden, in de overgangsperiode van jager-verzamelaars naar boerengemeenschappen. Projectleider Joël Sprangers licht het toe: “In Nieuwegein is meer gevonden dan op verschillende locaties in de regio Swifterbant in Flevoland, waar deze cultuur naar is vernoemd. Ook in het westelijk rivierengebied rond Rotterdam en in Noord-Nederland komt de Swifterbantcultuur voor, maar tot hoe ver landinwaarts, dat wisten we nog niet. In Nieuwegein krijgen we de kans om meer te weten te komen over een van de vroegste landbouwculturen in Nederland.”

Tijdens het graven zijn diverse paalgaten, kuilen en greppels gevonden, maar het is nog te vroeg om van een huisplattegrond te spreken. Daarvan is er overigens uit deze periode maar één gevonden in ons land. Mogelijk leefden de bewoners toen nog deels in tenten, of woonden ze hier maar kort, dat is onduidelijk. De kans hier meer over te weten te komen, zorgt ervoor dat het onderzoek met veel belangstelling gevolgd wordt door de archeologische wereld. Ook de gemeente is zeer geïnteresseerd. De geschiedenis van Nieuwegein blijkt nu veel verder terug te gaan dan gedacht. 

De archeologen graven in de laatste fase het gebied tussen de proefsleuven op. In een van de uiterste hoeken van het terrein, naast een bevroren sloot, werkt Helle Molthof met drie andere archeologen in een opgravingsput. Ze verlagen de bodem tot op het niveau vlak onder de vondstlaag, zo’n 2 tot 2,5 meter onder het maaiveld, en ze couperen de sporen. Het is rond het vriespunt, de bovengrond is bevroren en de put staat deels onder water. Helle Molthof: “Dat is hier heel normaal, er is veel wateroverlast. Tegen de kou hebben we warmtepads in onze handschoenen, maar het is wel lastiger werken in bevroren grond. Toch is dit een van mijn mooiste opgravingen tot nu toe.”

Projectleiders RAAP:
Joël Sprangers T 071-5768118 | E j.sprangers@raap.nl
Helle Molthof T 071-5768118 | E h.molthof@raap.nl

Elke gemeente heeft zijn eigen specifieke wensen, en elk landschap of elke regio heeft specifieke onderwerpen die zich ervoor lenen uitgewerkt te worden. Dat is de ervaring van Luuk Keunen, senior projectleider cultuurhistorie bij RAAP en samensteller van de kaart voor Berkelland. “Deze gemeente vroeg voor haar waardenkaart speciale aandacht voor het historisch groen. Voor het nieuwe bestemmingsplan buitengebied diende een zorgvuldige kartering van al het historisch waardevol groen uitgevoerd te worden.”

Groene kaartlaag

Samen met de betrokkenen, projectleider Lonneke Julsing-van de Goor van de gemeente en Roy Oostendorp als adviseur erfgoed, is gekozen voor een zeer exacte kartering, zodat de kaartlaag direct door de bestemmingsplantekenaars kon worden benut. In dezelfde lijn heeft RAAP ook al het niet-historisch groen ingetekend, zodat er één volledige kaartlaag voor groen in de gemeente ontstond.

Andere bijzondere accenten in de cultuurhistorische waardenkaart kwamen voort uit de specifieke kwaliteiten van het Berkellandse landschap. Het industriële landschap van de gemeente is vrij uitvoerig in kaart gebracht. Van relicten van de spoorweginfrastructuur en locaties van vroegere steenfabrieken, tot de vele winningskuilen voor zand en miocene klei. Keunen: “Het is bijzonder fraai om te zien hoe het industrielandschap volledig in elkaar grijpt en alles met alles samenhangt. Het is als het ware één netwerk van vroegere industrialisering.”

Veldnamen
RAAP verrichte veel nieuw karteerwerk voor een complete en op perceelsniveau nauwkeurige kaart, maar niet alles hoefde van scratch af aan te beginnen. In de afgelopen decennia hebben vele lokale onderzoekers gewerkt aan een prachtige veld- en boerderijnamencollectie. Meer dan 12.000 van dergelijke namen zijn nu op de cultuurhistorische waardenkaart van Berkelland vastgelegd en bijvoorbeeld bruikbaar voor straat- of gebouwnaamgeving. Ook lokale literatuur, de input van historische verenigingen en informatie uit blogs van lokale onderzoekers op internet is erin verwerkt. 

Vertrekpunt

Is de gemeente Berkelland met zo’n gevulde cultuurhistorische waardenkaart nu klaar? Ja en nee. Luuk Keunen: “Met wat er nu ligt kan de gemeente een heel verantwoorde afweging voor al haar bestemmingsplannen maken. Tegelijk moeten we beseffen dat erfgoed en cultuurhistorie zo breed zijn, dat lang niet alle onderwerpen in deze kaart verwerkt konden worden. Zo staan individuele waardevolle bomen er niet op, behalve wanneer ze een monumentenstatus hebben. Bovendien is zo’n kaart juist ook een begin. Nu je veel informatie op een rij hebt, kun je verdere stappen zetten. Erfgoed is bijvoorbeeld toeristisch-recreatief en educatief te benutten. Bovendien is de digitale informatie ook voor de inwoners toegankelijk te maken.” 

Het rapport bij de cultuurhistorische waardenkaart, die beide afgelopen augustus zijn opgeleverd, bevat een overzicht van eventuele vervolgmodules voor onderzoek, evenals een groot aantal ideeën voor cultuurhistorische uitvoeringsprojecten.

Projectleider RAAP

Luuk Keunen T 0575-567876 | E l.keunen@raap.nl

Laurens Flokstra: “Om de crashsite te bereiken moesten we dagelijks zo’n anderhalf uur varen vanaf Lemmer. De plek van bestemming was een enorme stalen kuip van 25 bij 36 meter, rondom de crashlocatie waren namelijk damwanden geplaatst. Het water werd eruit gepompt en na de drooglegging stond je midden in het IJsselmeer, vijf meter onder de waterspiegel. Vanwege de enorme druk spoot het water door de kieren van de damwand, maar met drie pompen hielden ze de kuip droog. Bij hoge golfslag spoelde er water over de rand. Marineschip ‘De Roermond’ van de zeekadetten van Lemmer bewaakte de crashplaats dag en nacht. De Bergingsdienst van de Luchtmacht had er de leiding en die werkte samen met mensen van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie, de Stralingsdienst, de Bergings- en Identificatie Dienst van de Landmacht en aannemer Leemans. Ik was erbij namens RAAP voor de archeologische begeleiding van het graafwerk.

De bergers groeven laag voor laag het zand weg. Dat ging heel voorzichtig, omdat er mogelijk zware bommen aanwezig waren. Het weggegraven zand werd in een bunkerschip geladen en daarna over een zeef nagekeken. Samen met de vliegtuigbergers, explosievendeskundigen en identificatiespecialisten, stond ik aan een lopende band het zand te controleren. Na het zeven spoelde ik het residu af, keek het na en beschreef en fotografeerde de de wrakdelen. Allemaal om bewijs te vinden dat het daadwerkelijk ging om de neergehaalde Britse bommenwerper. 

Voor de geplande zandwinning vormden bommen een gevaar. We bekeken de wrakdelen heel kritisch en telden de onderdelen van de aanwezige tussenschotten van munitiecontainers. Zo konden we met enige voorzichtigheid bepalen hoe het toestel moest zijn geladen en met welke bommenlast, en zo wisten we dus wat er te verwachten was. Op een gegeven moment werden stoffelijke resten van de bemanningsleden gevonden. Maar van welk vliegtuig ze waren, wisten we toen nog niet. Later is ook een aantal persoonlijke eigendommen teruggevonden.

 Na twee weken lang brokstukken bekijken, vond ik laat in de middag eindelijk een zeer belangrijke aanwijzing. Uit die duizenden brokstukken had ik de eer om op een headsetonderdeel de naam van een van de drie vermiste bemanningsleden te vinden. Het onderdeel was maar vijf centimeter. Heel klein had bemanningslid ‘Sikorsky’ zijn naam op een oorschelp ingekrast. Het was natuurlijk geweldig dat daarmee het toestel terecht was. Alsof dat niet genoeg was, vond ik de dag erna het toestelnummer R1322 op een van de wrakdelen. 

Verder vonden we veel motoronderdelen, propellerbladen, drie machinegeweren, de meest uiteenlopende verbindingsstukken, vleugeldelen, cockpitklokjes, typeplaatjes, stekkers, resten van de benzinetank, en zelfs een rubberboot die in het toestel zat. Te veel om op te noemen. Het was overigens niet alleen qua vondsten een drukke bedoening, er was een heel mediaspektakel aan de gang. Horden journalisten liepen er rond en boven de crashlocatie vloog een nieuws-helikopter. Doordat het toestel op de heenvlucht naar Duitsland was, had het tijdens de crash nog zijn hele bommenlast aan boord. Tussen de wrakdelen kwamen dan ook vier bommen tevoorschijn, het waren 500 ponders. Die zijn onschadelijk gemaakt en later die week in Assen gesprongen. Verder vonden we heel veel boordmunitie, waaronder .303 patronen en afwerpmunitie. 

De laatste dag zat ik op een andere locatie, zo’n 1200 meter vanaf de crashplaats. Daar werd een afgebroken landingsgestel gevonden, maar daar bleef het niet bij. Tussen alle wrakdelen vond ik tientallen scherven middeleeuws kogelpotaardewerk en oude stenen netverzwaringen, en later zelfs nog vuurstenen artefacten uit de prehistorie. Ook interessant voor mij als archeoloog waren de aanwijzingen die ik bij boringen in de kuip vond voor bodemvorming: een oude podzol die wees op het ontstaan van het IJsselmeer in de 12e en 13e eeuw.

Als we alle archeologische methodieken erop losgelaten hadden, was het een zeer langdurig en kostbaar project geworden. De wrakdelen waren onmogelijk individueel in te meten. Er lagen wel duizenden wrakdelen door elkaar in een 40 centimeter dikke laag. Het toestel was door de klap op het water namelijk finaal uit elkaar gespat. Zo goed en kwaad als het ging, heb ik de belangrijkste wrakdelen ingetekend en met schematische tekeningen de toesteldelen proberen te identificeren, wat grotendeels lukte. Zo is de berging door het goede samenspel van alle disciplines en het geoefende oog van een archeoloog een groot succes geworden.”

Projectleider
Laurens Flokstra T 0575-567876 | E l.flokstra@raap.nl

De Zwijndrechtse Waard had in de 14e eeuw veel last van dijkdoorbraken en daarom besloot de eigenaar, stadhouder Willem III, tot de herbedijking van het gebied. Wie een deel van deze dijk financierde, kreeg als beloning een stuk land en werd ambachtsheer in de Waard. Een van hen was ambachtsheer Willem van Duivenvoorde. Hij liet in de Hoofdlanden, waar de grond van betere kwaliteit was, zijn hoofdverblijf en ambachtsheerlijke hoeve Vreedebest bouwen. In de mindere Volgerlanden liet hij zomerverblijf of hoeve Vreedenborgh bouwen.

Naar de resten van dit zomerverblijf deden archeologen van RAAP in 2016 een onderzoek voor de gemeente Hendrik Ido Ambacht. Zij kregen daarbij hulp van vrijwilligers van het Historisch Genootschap Hendrik-Ido-Ambacht en de AWN Lek- en Merwestreek. Het bijzondere van deze opgraving was dat niet alleen het hoofdgebouw maar ook de bijgebouwen en het achtererf met tuinresten en gedempte sloten zijn onderzocht, kortom de complete buitenplaats Vreedenborgh. Afgezien van vijf eeuwen funderingen konden de archeologen een zeer lange gebruiksgeschiedenis volgen. Op dit stukje land vonden ze sporen van de oudste middeleeuwse ontginningen en het landgebruik na de herbedijking in de 14e eeuw, tot in de 20ste eeuw toen de historische bebouwing op het perceel aan de Wepsterlaan werd gesloopt. Inmiddels is alle bebouwing verdwenen en wil de gemeente het gebied ontwikkelen.

Het bijzondere aan Vreedenborgh is dat het een organisch gegroeid geheel was. De oude funderingen zijn niet afgebroken en vervangen, maar telkens aangevuld en uitgebreid. De herbedijking onder leiding van Willem III was een enorm grootschalig project en in die fase vond ook de aanleg van heerlijkheden en buitenhuizen plaats. In de periode daarna was van dergelijke geestdrift geen sprake meer. De navolgende eigenaren van Vreedenborgh, vooral steenbakkers, verbouwden hun huis telkens met de middelen die voorhanden waren. In die zin valt het op dat de oudste fundering het meest stevig en degelijk is, terwijl latere uitbreidingen slordig zijn uitgevoerd. Naast funderingen zijn er ook veel gebruiksvoorwerpen opgegraven. Die kunnen ons meer vertellen over de bewoners van Vreedenborgh door de eeuwen heen. De uitwerking van de opgraving is nog in volle gang en het eindrapport wordt eind 2017 verwacht.

Projectleider RAAP
Mina Jordanov T 071-5768118 | E m.jordanov@raap.nl

De resten van het Romeinse badhuis, ook wel ‘thermen’ genoemd, zijn in 1940 door een boer ontdekt en vervolgens door huisarts en amateurarcheoloog Beckers met hulp van de lokale bevolking opgegraven. Wat nog restte, heeft archeoloog Van Giffen in 1941 systematisch opgegraven. In de jaren 70 is een museum over de blootgelegde thermen gebouwd, maar toch verslechterde de toestand met de jaren. Door droogte vallen er stenen uit en brokkelt de pleisterlaag van de muren af.

Kurkdroge löss
Inmiddels is er meer kennis over Romeinse badhuizen en zijn de onderzoekstechnieken verbeterd. Restaura maakt nu de muurresten van het badhuis schoon en conserveert de resten zodat het verval wordt gestopt. Voor het nieuwe onderzoek worden tekeningen, foto’s en de publicatie van Van Giffen bestudeerd en zijn op acht plekken smalle proefsleuven of profielen aangelegd. Dat gebeurt geheel met de hand in de kurkdroge lössgrond, waarbij alle vullingen van archeologische lagen en sporen worden gezeefd. De resten van het badgebouw zijn namelijk Rijksmonument en moeten indien beroerd zo goed mogelijk onderzocht worden. Over de bouwgeschiedenis van het badhuis bestaan nogal wat vragen. Van Giffen onderscheidde twee bouwfasen, waarvan in het museum vooral de jongere fase met 2e-3e eeuwse resten te zien is. Omdat de Romeinen het badgebouw vanaf de 1e tot in de 4e eeuw gebruikten, ligt het voor de hand dat er meer dan twee bouwfasen hebben bestaan. Het is nog te vroeg om conclusies te trekken, maar dat er meerdere verbouwingen zijn geweest, is met het proefsleuvenonderzoek en de schoonmaak van Restaura wel duidelijk geworden.

Munten, mozaïekstenen en meloenkraal
Een week voor het einde van het onderzoek waren al zo’n 3600 vondsten verzameld. Onder andere stukjes aardewerk, glas, Romeinse muntjes, een halve meloenkraal, mozaïeksteentjes, ook steentjes gevat in mortel, beschilderd pleisterwerk en resten van natuursteen en keramisch bouwmateriaal, waaronder een stuk dakpan met de afdruk van een hondenpoot. In tegenstelling tot de ‘slechts’ 1200 vondsten uit de oorlogsjaren, zijn de recente voorwerpen wel in context verzameld. Met andere woorden, nu weten we wel waar ze vandaan komen en kunnen ze helpen om sporen en lagen te dateren.

Het komend jaar wordt bekeken hoe de archeologische resten in een nieuw museum beter zichtbaar kunnen worden gemaakt voor het publiek. Het is de bedoeling dat het Thermenmuseum en de directe omgeving ervan een nieuwe toekomst als ‘Romeins kwartier’ van Heerlen krijgen.

Projectleider RAAP
Gerard Tichelman T 0495-513555 | E g.tichelman@raap.nl

Meer informatie

Website Thermenmuseum: www.thermenmuseum.nl

Hoogwaterproblemen
In 1993 en 1995 werd Limburg getroffen door twee grote overstromingen van de Maas. Zulke hoge waterstanden waren sinds 1926 niet meer voorgekomen en de economische schade was enorm. Om de problemen met hoogwater op te lossen, vinden er op meerdere locaties langs de Maas ingrepen plaats. Zo ook binnen Gebiedsontwikkeling Ooijen-Wanssum, een integraal project van het Rijk, de Provincie Limburg, Waterschap Peel en Maasvallei en de gemeenten Horst aan de Maas en Venray.

Droge voeten
Tussen de Noord-Limburgse dorpen Ooijen en Wanssum worden allerlei maatregelen genomen om de waterveiligheid te verbeteren. De 10 km lange Oude Maasarm, die nagenoeg droog is komen te liggen, wordt gereactiveerd, dijken worden verlegd en twee hoogwatergeulen moeten voor betere doorstroming bij hoogwater zorgen. In de nieuwe situatie houden de bewoners droge voeten en ontstaat er een uniek waterrijk natuurgebied.

Veel grondverzet
Bij de werkzaamheden voor de hoogwatergeulen wordt ook rekening met archeologie gehouden. Archeologen onderzoeken verschillende locaties van de toekomstige hoogwatergeulen. Verkennend en karterend onderzoek zijn al gedaan en op de archeologisch meest kansrijke plekken doet RAAP samen met BAAC nader onderzoek voor Projectbureau Ooijen-Wanssum.

Bomvol vuursteen
De hoogwatergeul Ooijen snijdt een kronkelwaardrug. Zulke hoger gelegen gebieden langs de Maas waren voor jager-verzamelaars in de steentijd een geliefde plek om te wonen. Om erachter te komen of dat ook in Ooijen het geval was, zijn dit najaar proefsleuven aangelegd en 3000 boringen gezet. De bodem bleek vol te zitten met vuurstenen werktuigen en afval, wijzend op menselijk activiteiten en bewoning in de steentijd.

Graven en zeven
Om meer grip te krijgen op de aard, datering, diepteligging en verspreiding van het vuursteen, hebben de archeologen tot half januari zo’n 5200 kleine zeefvakjes handmatig uitgegraven. De grond is gezeefd over een installatie met 10 zeven en het zeefresidu met vooral vuursteen is nauwgezet geanalyseerd. Zo is een beeld verkregen van de activiteiten die mensen in de steentijd hebben uitgevoerd.

Balans
De uitwerking van de veldgegevens is in volle gang, maar nu is al duidelijk dat de smalle kronkelwaardrug in verschillende fasen in de midden en nieuwe steentijd door mensen is bezocht. Al met al is het project een flinke logistieke operatie. Maar als blijkt dat de archeologische resten door de geplande ontwikkelingen bedreigd worden, zijn met deze onderzoeksresultaten verantwoorde keuzes te maken. Zo wordt gestreefd naar een goede balans tussen kennis en kosten.

Projectleider RAAP
Reinier Ellenkamp T 0495-513555 | E r.ellenkamp@raap.nl

De MWH Bodemrisicokaart is een oplossing waarmee informatie te vinden is over veiligheidsrisico’s en bodemkwaliteit. Gebruikers kunnen dat direct zien op de kaart en weten zo waar ze mee te maken krijgen als er gegraven moet worden. De basis van de kaart vormen alle bodemgegevens die openbaar beschikbaar zijn. Rik de Visser, businesslinemanager infrastructuur bij MWH en betrokken bij de totstandkoming van de kaart: “Er is geen plek in Nederland waar we geen informatie over hebben, maar niet alle informatie is geheel compleet. Nu is van ongeveer 70% van alle graaflocaties direct te zien wat de bodemkwaliteit is. Bij de overige 30% is het nodig dat er een deskundige aanvullend onderzoek doet. De kaart groeit door het toevoegen van steeds nieuwe informatie. Dat doen we zelf, maar gebeurt ook door andere partijen. Wij krijgen heel veel gegevens uit databases van de bevoegde autoriteiten en we kunnen steeds grotere delen van databases gebruiken, omdat we telkens meer leren. Zo wordt het ook een slimmere kaart.”

Wie zijn de gebruikers van de MWH Bodemrisicokaart? Aan de ene kant heb je de netbeheerders, de bedrijven die werken met data, telecom, energie, drinkwater. Aan de andere kant heb je de aannemers die voor hen werken. Daarnaast zien we ook gemeenten die veel graven als klanten. Gemeenten hebben dezelfde gegevens over veiligheidsrisico’s nodig. Denk maar aan lantaarnpalen die in gemeenten vervangen moeten worden. Zij hebben de database en wij kunnen hun data vertalen naar bruikbare antwoorden. Door de complexe geschiedenis over bodeminformatie beschikken veel gemeenten bovendien niet zelf over alle data binnen de gemeente. Ook provincies en andere partijen hebben dergelijke gegevens.

Wat heeft deze kaart gebruikers te bieden? Zij kunnen voor 70% van de gebieden op de kaart qua bodemkwaliteit in een vroeg stadium al heel veel informatie verkrijgen zonder veel kosten. En je hoeft daardoor geen bodemexpert te zijn. Hetzelfde geldt voor aannemers die voor storingswerk worden ingeschakeld. Zij zien heel snel wat de situatie is en zijn direct geholpen, terwijl ze vroeger maar moesten zien hoe ze aan hun informatie kwamen. Een ander voordeel is dat het proces van bodemonderzoek geïntegreerd is in het gebruik van de kaart. Voor de 30% op de kaart waarvan niet alles bekend is, kun je met een druk op de knop aangeven ‘hier wil ik onderzoek laten doen’. Dat gebeurt dan snel en goedkoop.

Waarom is de kaart uitgebreid met informatie over archeologie en explosieven? De vraag daarnaar kwam van klanten. Voor hen werd het ontwerpproces verstoord doordat ze geen toegang tot die gegevens hadden. Er is duidelijk overeenkomst tussen de drie werkvelden bodemkwaliteit, archeologie en explosieven. Niet alleen de aanwezigheid van bodemverontreiniging, maar ook archeologische vondsten en explosieven kunnen het graafwerk ontregelen. Qua risico’s op verstoring is het vrijwel hetzelfde. Als je in een vroeg stadium ziet dat er een archeologische onderzoekplicht geldt, dan heb je er alle tijd voor om het in te plannen.

Hoe zit de informatie over archeologie en explosieven in de kaart? Het zijn kaartlagen die je apart kunt raadplegen. Wil je je helemaal maximaal voorbereiden dan kun je alle drie de kaartlagen bekijken. In die zin is het modulair. De manier waarop kosten worden berekend, varieert van de afspraken met de klant. Met de een is de afspraak dat ze per kaartraadpleging betalen. Met andere partijen hebben we raamcontracten waardoor ze enkele jaren van onze diensten gebruik kunnen maken. Daar zitten weer allerlei variaties tussenin.

Vanwaar de keuze voor RAAP en T&A Survey om input te leveren over archeologie en explosieven? MWH is al jaren actief in dit werkveld en wij komen elkaar tegen in dezelfde netwerken. We willen onze producten graag samen met de beste en meest betrouwbare en toonaangevende bedrijven neerzetten, vandaar.

Worden de nieuwe opties archeologie en explosieven al gebruikt? We zitten nu nog in een pilot-fase waarin we met een aantal vaste klanten bekijken wat voor hen te gebruiken is, wat voor soort advies handig is. De landelijke kaart voor de aanwezigheid van niet gesprongen explosieven uit de Tweede Wereldoorlog is al beschikbaar, die voor archeologie is voor enkele regio’s al gevuld, maar nog niet landelijk. Het kan zijn dat er in bepaalde regio’s een vraag is naar nader archeologisch onderzoek, dan is dat vrij snel te regelen.

Hoe gaat het raadplegen van de kaart praktisch in zijn werk?

Daarvoor heb je geautoriseerde toegang nodig. Zoeken gaat heel eenvoudig door een postcode of coördinaten in te vullen. Vervolgens zie je een kaart met enkele knoppen. Daarmee kun je aangeven of je de bodemkwaliteit wilt weten, een rapport wilt hebben of nader onderzoek wilt laten doen. Een instructie hoort er trouwens bij want de meeste van onze gebruikers zijn geen bodemkundigen en de kaart is een eenvoudige weergave van complexe materie. Het is belangrijk om de juiste conclusies te trekken, vandaar de uitleg over wat een en ander betekent.

Projectleiders RAAP
Mijke Peeters | T 0495-513555 | E m.peeters@raap.nl
Evert Boshoven | T 0575-567876 | E e.boshoven@raap.nl

Waar in de put? In Ede op de plek van het voormalige sportpark Oranje. Daar hebben we 12 grote opgravingsputten onderzocht aan de Sportlaan.

Wanneer? Afgelopen zomer, vier weken lang en met prachtig weer.

Waarom? Vanwege het bouwplan Park Reehorst. Er komen daar zo’n 160 woningen en die worden in fasen gebouwd tot eind 2018. Het archeologisch onderzoek gaat vooraf aan iedere bouwfase. Na twee eerdere opgravingen was dit het laatste grotere deel dat nog onderzocht moest worden.

Wie? De gemeente Ede was de opdrachtgever. We voerden de opgraving uit met gemiddeld zes archeologen en er werkten ook vrijwilligers van de AWN aan mee.

Omvang? Deze campagne hebben we ruim 11.000 m2 opgegraven. Samen met de vorige campagnes is nu meer dan 25.000 m2 onderzocht. De sporen lagen verborgen onder een plaggendek van ongeveer een meter dik. De graafmachine heeft dus aardig wat grond verzet.

Eerder onderzoek? In 2014 hebben we op de plek waar nu de eerste kavels al bebouwd zijn enkele boerderijen uit de middeleeuwen opgegraven en een crematiegrafveld uit de ijzertijd. In 2015 zijn de eerste boerderijen uit de ijzertijd opgegraven, samen met een paar middeleeuwse boerderijen. Toen vonden we ook sporen van bijgebouwen, waterputten, karrensporen en palissades.

Wat gevonden? Ons eerdere idee dat de middeleeuwse bewoning in stappen opschuift van oost naar west, blijkt te kloppen. We hebben nu resten van een enorme boerderij uit de Middeleeuwen gevonden, 10 meter breed en 18 meter lang. Vlak daarbij vonden we een roedenberg, een gebouwtje waarvan het dak in de hoogte te verstellen was en waar je bijvoorbeeld hooi bewaarde. Daarnaast ontdekten we opnieuw boerderijen uit de ijzertijd. In totaal hebben we er nu 18 in kaart gebracht. Zulke boerderijen bestonden maar kort. Na één generatie was de landbouwgrond uitgeput en bouwden ze vlakbij het oude huis weer een nieuwe boerderij. Rondom de boerderijen vonden we meer dan 50 spiekers, gebouwtjes die voor de opslag van gewassen dienden. Verder grote houten waterputten uit de middeleeuwen, een vroegmiddeleeuws gebouwtje, kuilen vol aardewerk, ploegsporen, karresporen, een vuurstenen mes, eigenlijk te veel om op te noemen.

Hoe oud? De meeste sporen dateren uit de ijzertijd, vanaf circa 200 voor Chr. tot het begin van onze jaartelling, en de bewoning in de middeleeuwen dateert van circa 900 tot 1200 na Chr. De oudste sporen komen uit de nieuwe steentijd, rond 2000 voor Chr.

Recente sporen? Van jongere datum zijn enkele loopgraven en een geschutsopstelling die we ontdekten aan de kant van de Diedenweg en de Sportlaan. Die zijn hier in de Tweede Wereldoorlog door Duitsers aangelegd.

Recente sporen? Van jongere datum zijn enkele loopgraven en een geschutsopstelling die we ontdekten aan de kant van de Diedenweg en de Sportlaan. Die zijn hier in de Tweede Wereldoorlog door Duitsers aangelegd.

Opmerkelijke vondsten? Heel fraai is een vrijwel compleet ijzeren mes uit de ijzertijd. Hoewel de naam anders doet vermoeden, wordt er vrij weinig ijzer uit de ijzertijd gevonden, zeker niet in het zandgebied waar dit soort resten snel vergaan. Verder hebben we een fragment van een gepolijste natuurstenen bijl uit de nieuwe steentijd. En voor Ede relatief zeldzaam is een stuk La Tène armband van helderblauw glas met een zigzag versiering van gele glaspasta. Dat was tussen 150 voor Chr. en de komst van de Romeinen een modieus sieraad en vind je vooral in de Betuwe.

Hoe gaaf? Dankzij de ligging van de vindplaats onder een sportveld zijn de sporen bijzonder goed bewaard gebleven. In één boerderij uit de ijzertijd is zelfs een deel van de haardplaats bewaard. 

Bekijks? Voor alle nieuwsgierige kijkers hebben we een open dag georganiseerd. Die werd drukbezocht, ook door toekomstige bewoners van de wijk. Diverse buurtbewoners kwamen dagelijks even een kijkje nemen.

En nu? Op de plek van de opgravingsput zijn de bouwers al begonnen. Wat niet in de bodem bewaard kon blijven, hebben we opgegraven en gedocumenteerd. Bij RAAP zijn we nu bezig met de uitwerking. De komende tijd onderzoeken we hoe oud de resten exact zijn en gaan specialisten aan de slag met alle vondsten, zodat meer duidelijk wordt hoe de bewoners vroeger leefden. Ik verwacht dat het rapport komend najaar klaar zal zijn.

Projectleider RAAP
Eric Norde T 0575-567876 | E e.norde@raap.nl

Het is bijna zover, dan werk ik 25 jaar als archeoloog. Dat gaan we vieren, al is het in mijn eentje. Er valt over die 25 jaar verschrikkelijk veel te zeggen over verschrikkelijk veel dingen, en dat heb ik in de loop der jaren dan ook in ruime mate gedaan. Als ik eerlijk ben heb ik er meer lol in gehad om over de vorm te schrijven dan over de inhoud. Wat je als archeoloog meemaakt, de rand- en bijzaken, is eigenlijk veel interessanter. Deze columns zijn daar voorbeelden van. Ik ben door al dat onderzoek wijzer geworden, getraind zou je kunnen zeggen, geconditioneerd bijna. In de monumentenzorg (veel beter woord voor ‘marktarcheologie’) leer je een bepaalde reflex aan: een probleem moet onmiddellijk opgelost worden. Als je als projectleider 15 projecten tegelijk draait heb je een immense rij van problemen te tackelen, dus oplossen die hap.
Vier voorbeelden geef ik je, uit het veld, daar waar het gebeurt. 

Ooit kwam ik op maandagmorgen aan op de opgraving, na een zeer lange treinreis: ik werkte in de omgeving van Berlijn, en alles was keurig geregeld door de projectleider. Iedereen stond zogezegd in de startblokken, maar toch miste er iets. Er was geen graafmachine gehuurd. Ik heb de bleek uitziende projectleider de auto ingetrokken en binnen een half uur hadden we ergens een graafmachine gespot en gehuurd, we kregen zelfs een bonnetje. Gewoon genoeg bieden, altijd goedkoper dan stilstaan. Ook een mooie vond ik die projectleider die een A0-tekenbord nodig had. Hij schroefde de deur uit de keet, legde deze op een kruiwagen en voilà. Op diezelfde opgraving hadden we wateroverlast, ondanks klok- en dompelpompen een vaak voorkomend fenomeen in West-Nederland. Kritisch is dan altijd het couperen van waterputten. Immers, die gaan uit de aard der dingen tot diep in het grondwater. Stort de zaak in, of loopt het vol, dan houdt het op. 

Wanneer je nu een houten constructie onderin had, een hergebruikt wijnvat of zo, dan wil je weten hoe die eruit ziet. Het uiteindelijke rapport over de opgraving repte over de ‘tactiele registratie’, hetgeen zoveel wil zeggen dat we als een soort krabben het ding onder water aftastten en op die manier de vorm probeerden te reconstrueren. Zag er uiteindelijk op tekening best leuk uit. De mooiste voor het laatst: ik had goud gegeven om de specialist te zien die aan de slag moest met een grondmonster verpakt in een pleeborstelhouder. Alles was op, geen emmers en monsterzakken meer. En ik vraag het me nu pas af: waar kwam dat ding in godsnaam vandaan? Ach, soms kan het niet zoals het moet, dan moet het maar zoals het kan.

Ivar Schute
senior projectleider RAAP

Met de nieuwe versie van Odile kunnen gegevens tussen meerdere computers bijna real-time uitgewisseld worden. Hierbij is er vooral rekening mee gehouden dat niet op alle veldlocaties internet beschikbaar is, maar dat er toch doorgewerkt kan worden. Het systeem maakt gebruik van een centrale database waarin alle wijzigingen worden bijgehouden. De opgravingsgegevens van gebruikers zijn ‘in de cloud’ opgeslagen, overal beschikbaar en met beveiliging. Overige kenmerken:

• Gegevens worden in het nieuwe systeem in een volledig herzien formulier weergegeven. De gegevens kunnen automatisch aangevuld worden op basis van codelijsten en bij foutieve invoer wordt dat direct zichtbaar op het scherm gemeld. Ook is er context informatie beschikbaar.
• De gegevens in tabellen kunnen direct bewerkt worden, ook in het resultaat van complexe queries.
• Geografische informatie (zoals digitale veldtekeningen, GIS bestanden) kunnen met de nieuwe versie integraal opgenomen worden, waardoor ook ruimtelijke analyses mogelijk zijn.
• Statistieken en kruistabellen met diagrammen zijn eenvoudig te maken.
• De bekende kwaliteiten zoals het zelf definiëren van de gegevensstructuur, de codelijsten en controles, en het koppelen van barcode-printer, barcode-lezer en digitale weegschaal, zijn in de nieuwe versie behouden.

De centrale archeologie-database kan als archief dienen, maar aanvullend is een echte op archieftoepassingen gerichte database beschikbaar: het ‘Odile Archief’. Deze database staat centraal bij het harmoniseren van gegevens van diverse projecten, en is onder andere te gebruiken om gegevens volgens de zogenoemde SIKB0102 ‘Pakbon’ standaard aan te leveren en in de toekomst ook in te lezen. Niet alleen Odile projectdatabases kunnen ingelezen worden, het wordt ook mogelijk om gegevens uit andere systemen in te lezen en zo een SIKB0102 conforme export te maken.

De nieuwe producten worden momenteel uitgebreid getest. De Odile-cloud database zal beschikbaar zijn als product en als dienst waarbij de software in bruikleen komt voor een specifiek project. Zo ontzorgt RAAP de gebruikers door zowel de software, als de server en expertise te leveren.

Meer informatie:
Marten Verbruggen T 0294-491500 | E m.verbruggen@raap.nl

Wethouder Marie-José Fles van de gemeente Noordwijk opende in december 2016 de nieuwe wandelroute langs resten van de Atlantikwall in en om Noordwijk. Zij nam daarvoor de door RAAP gemaakte wandelroutekaart in ontvangst. De route voert langs resten van de Atlantikwall die in het duinlandschap bij Noordwijk bewaard gebleven zijn. De Atlantikwall was een verdedigingslinie die de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog van Noorwegen tot aan de Spaanse grens aanlegden om een invasie van de geallieerden te voorkomen. Overal langs de westkust van Europa zijn overblijfselen daarvan terug te vinden.

Voor het onderzoek naar de restanten van deze verdedigingslinie nam RAAP het initiatief. De inventarisatie richtte zich vooral op het in kaart brengen van zichtbare sporen van veldversterkingen in het landschap, zoals loopgraven en schuttersputten. Het hele duinlandschap was tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers ingericht als verdedigingslinie. Met de wandelroute wordt dat ‘verborgen verhaal’ aan het licht gebracht. De 3,6 km lange route heeft zowel oog voor de cultuurhistorische waarden van de Atlantikwall als voor de natuurwaarden.

Tussen 2000-2015 is gestaag gewerkt aan het vergroten van de waterveiligheid in het Nederlandse rivierengebied. Met het Rijkswaterstaat-programma Ruimte voor de Rivier is ruim 12.000 hectare aan rivierverruimende maatregelen uitgevoerd. Een reëel risico daarbij was dat er zowel boven als onder de grond cultureel erfgoed zou moeten wijken. Van al het archeologisch vooronderzoek van de Rijntakken, dat vanwege van deze werkzaamheden is uitgevoerd, zijn de resultaten nu gebundeld in een digitale publicatie.

De onderzoeksresultaten uit meer dan 250 rapporten zijn onder de loep genomen. Daaruit blijkt dat er in de uiterwaarden van de Rijntakken (Rijn, Waal, IJssel) vooral archeologische resten uit de middeleeuwen en de nieuwe tijd te vinden zijn. Er zijn in de uiterwaarden veel type vindplaatsen onderzocht waar tot dan toe nog maar weinig archeologisch onderzoek naar was gedaan, bijvoorbeeld historische dijken, kribben en steenfabrieken. 

Tot de topvondsten van het Ruimte voor de Rivieren programma behoren een goed bewaard gebleven Koggeschip bij Kampen, een laatmiddeleeuws kasteel in Lent en een groot kampement uit het Mesolithicum in het Reevediep. De overzichtspublicatie is geschreven door Nico Willemse, senior projectleider bij RAAP, en kwam tot stand in samenwerking van het Programmabureau Ruimte voor de Rivier van Rijkswaterstaat en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Samen met de inhoudelijke begeleiders stelde Willemse ook aanbevelingen op voor toekomstige vergelijkbare projecten.

Projectleider
Nico Willemse T 0575-567876 | E n.willemse@raap.nl