Archeo-ecologie: groeien vanuit het verleden

Groeien vanuit het verleden

Archeo-ecologie in de vorm van onderzoek naar oude planten- en dierenresten, is al jarenlang onderdeel van regulier archeologisch onderzoek. Daarin heeft het vrijwel altijd tot doel vragen over het vroegere landschap en de voedseleconomie te beantwoorden. Maar deze data en de kennis van archeobotanici en zoöarcheologen kunnen ook buiten de archeologie van grote waarde zijn. Hier schetsen we drie denklijnen om dit te illustreren.

Door: Oda Nuij, vakspecialist palynologie RAAP

1 Natuurherstel en shifting baselines

Archeo-ecologie kan ver terugkijken in de tijd. Veel verder dan historische ecologie op basis van geschreven bronnen en kaartmateriaal, en dus ook veel verder dan de ecologische ijkpunten uit het recente verleden. Met archeo-ecologisch onderzoek kunnen natuurontwikkelingen over duizenden jaren worden gevolgd. Denk bijvoorbeeld aan de waterkwaliteit in West-Nederlandse laagveenmoerassen van hun ontstaan in de prehistorie tot nu. Inzicht in die ontwikkelingen is belangrijk om te weten wat een natuurlijke staat en ontwikkeling van die factoren was. Dat hoeft namelijk niet dezelfde staat te zijn als het ecologische ijkpunt. Voor natuurherstel is het van belang dat men zich bewust is van deze shifting baselines. Enerzijds laat dat zien dat de mens zich al vanaf de prehistorie heeft bemoeid met de omgeving, waardoor er geen ‘natuurlijke’ staat aan te wijzen is. Anderzijds tonen zulke lange-termijntrends aan dat gewenst herstel van natuurwaarden tot een doel als ‘zoveel procent verbetering ten opzichte van het ijkpunt’ niet per se overeenkomt met de ‘beste’ waarde uit het verleden. Archeo-ecologische data helpen zo bij het stellen van concrete doelen voor natuurherstel.

2 Bossenstrategie

Bomen zijn ontzettend belangrijk, voor het klimaat en de biodiversiteit, maar ook als bouwmateriaal en voor een prettige leefomgeving. Niet voor niets komt dit terug in menig regionaal volkslied. Om de kwaliteit van bossen in Nederland te verbeteren, heeft de Rijksoverheid samen met de provincies de bossenstrategie opgezet. Daarmee wordt onder andere ingezet op aanplant van meer bomen en klimaatrobuuste soorten. De archeo-ecologie kan daarvoor inspiratie bieden, want hieruit is bekend welke boomsoorten al zeer lang in Nederland en naburige regio’s groeien en hoe hun omgeving in de loop van duizenden jaren veranderde. Die soorten hebben millennia aan klimaatschommelingen en menselijke ingrepen doorstaan en zijn dus bewezen veerkrachtig. Bovendien zijn inheemse soorten en autochtone individuen een onlosmakelijk onderdeel van inheemse ecosystemen en biodiversiteit. Door voort te bouwen op het verleden van de huidige vegetatie, kan richting worden gegeven aan de toekomstige vergroening van Nederland.

3 Cultuurlandschappen

In Nederland is geen oernatuur meer te vinden waarin de mens nooit heeft ingegrepen. In feite is het hele Nederlandse landschap dus een cultuurlandschap. Dat neemt niet weg dat juist cultuurlandschappen ook een grote natuurlijke waarde hebben. Hakhoutstruwelen, heidevelden en vloeiweiden zijn bijvoorbeeld belangrijk voor de biodiversiteit. Archeo-ecologie helpt aan te wijzen waar deze landschapselementen vroeger lagen, hoe oud de nog bestaande elementen zijn, en hoe ze vroeger beheerd werden. Heidevelden werden bijvoorbeeld millennia lang in stand gehouden door begrazing, afplaggen en afbranden, omdat ze vroeger een belangrijk onderdeel waren van de bestaanseconomie en ideeënwereld. Nu zijn deze door de mens gevormde landschappen belangrijke recreatieplaatsen en herbergen ze unieke flora en fauna van schrale, zure grond. Toch staat het voortbestaan van de heide onder druk door het wegvallen van het traditionele gebruik.

Vloeiweiden ontstonden doordat boeren kalkrijk water en voedselrijk slib uit beken en bronnen gebruikten om droge of arme grond te bemesten. Daardoor werd de grond geschikt als hooiland. Nu groeien op deze vloedvelden kwetsbare blauwgraslanden en heischrale graslanden. Ook hebben de vloeiweiden potentie om als waterberging te dienen, en zouden ze goed hooi voor de biologische veehouderij kunnen leveren.

Deze cultuurlandschappen zijn een prachtig voorbeeld van de voortdurende mens/landschap-interactie en herbergen zowel natuurlijk als cultureel erfgoed.

Vooruitdenken

Deze drie denklijnen laten zien dat archeo-ecologisch onderzoek belangrijke inzichten kan leveren over natuur- en cultuurwaarden en daarmee voor de toekomstige inrichting van het Nederlandse landschap. Met het lange-termijnperspectief dat archeo-ecologie biedt, kan het landschap vanuit de diepe wortels in het verleden doorgroeien in de toekomst.

Archeo-ecoloog Oda Nuij

“Om een landschap echt te doorgronden, is het essentieel om niet alleen inzicht in bodem, water en geomorfologie te hebben, maar ook in de vegetatie. Daarvoor zijn specialisten nodig die plantenresten zoals stuifmeel, zaden en houtskool kunnen herkennen en analyseren. RAAP heeft deze schaarse expertise in huis. Wij onderzoeken bijvoorbeeld welke vegetatietypen er vroeger in een gebied voorkwamen en hoe de plantengroei zich ontwikkelde door de tijd. Omdat vegetatie een belangrijke indicator is voor abiotische en biotische factoren, kunnen we ook uitspraken doen over omstandigheden zoals grondsoort, voedselrijkdom, vochtigheid en klimaat, én over de menselijke invloed op vegetatie door onder andere ontbossing, akkerbouw en begrazing. Er was namelijk een voortdurende wisselwerking tussen mens en landschap. Vegetatiereconstructies leveren daarom zeer waardevolle gegevens voor het beschermen en herstellen van zowel de natuur als van cultuurlandschappen.”