Het binnenterrein van het rijksbeschermde archeologische monument de Hunneschans te Uddel (Gelderland) wordt open gehouden omdat de wortelstelsels van woekerend struikgewas een ongewenst effect hebben op de archeologische bodemsporen en omdat het ontijdig wegtrekken van boomopslag de bodems verstoord. De markante ringwal is begroeid met enkele bomen en bodembedekkende vegetatie die wel mogen blijven staan. De wortelstelsels van de bodem zorgen voor stabilisatie van de wallichamen en samen met de vegetatie wordt aantasting van de wallen door afspoeling van bodemdeeltjes en wegzakking van de hellingen voorkomen (rijksmonument 527.251, foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
Archeologische resten zijn voor het overgrote deel van onze geschiedenis de enige bron die we hebben. Een deel van de bodems waar deze resten voorkomen, wordt daarom als archeologisch monument wettelijk beschermd. Op 1 januari 2020 telde Nederland 1464 van deze archeologische rijksmonumenten, waarvan 1456 op land. Een groot deel daarvan is in eigendom van terreinbeheerders zoals Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Een aanzienlijk ander deel ligt op terreinen van particulieren zoals pachters en agrariërs. Een klein aantal is in het bezit van overheden. Ondanks hun vaak al lange aanwezigheid in de bodem en de rijksbescherming, staan rijksmonumenten bloot aan aantasting en verval. Zowel natuurlijke verstoringen als ingrepen door mensen kunnen dat veroorzaken.
verse publicaties verschenen over de achteruitgang van archeologische resten en maatregelen om dit af te remmen of te stoppen. Toch is informatie over fysieke bedreigingen en instandhoudingsmaatregelen niet zonder meer makkelijk te vinden. Een handzaam en kritisch overzicht van de bevindingen van die studies ontbrak, waardoor de kennis onvoldoende wordt benut en toegepast. Met deze nieuwe publicatie van de RCE, samengesteld door Nico Willemse van RAAP, wordt in die leemte voorzien. Het uitgebreide bronnenoverzicht ontsluit een deel van de kennis en biedt aanknopingspunten voor verdieping en verder lezen. Het is bedoeld als naslagwerk voor archeologen, andere erfgoedprofessionals en liefhebbers die zich bezighouden met archeologie. Natuurlijk is de informatie uit het rapport ook bruikbaar voor niet-rijksbeschermde monumenten.
Uit de studie komt onder meer naar voren dat de kans dat het bodemarchief beschadigd raakt vele malen groter is voor ondiep gelegen vindplaatsen (38% van het totale oppervlak aan rijksmonumententerreinen) en aan het maaiveld zichtbare archeologische resten (55% van het totale oppervlak) dan voor afgedekte en dieper gelegen vindplaatsen (7%). Het risico op onherstelbare aantasting van de twee naar oppervlakte belangrijkste categorieën is het grootst onder akkerland, in heideterreinen en in productiebos: samen bijna 81% van het landgebruik voor rijksmonumenten. De aantasting ontstaat verder vaak sluipenderwijs.
Wanneer de resten als kennisbron op korte termijn verloren dreigen te gaan, wordt gekeken naar beschermingsmaatregelen. Om allerlei redenen is het beter archeologische resten in de bodem te bewaren. Als de mogelijkheden en middelen voor instandhouding echter ontoereikend zijn, is de kennisbron alleen door opgraving te behouden. Gelukkig zijn er allerlei maatregelen denkbaar en ook onderzocht om schade te voorkomen. Deze staan in het NAR-rapport vermeld.
Voor het archeologievriendelijk beheer van agrarische gronden en natuurterreinen zijn bijvoorbeeld alternatieven voor de reguliere agrarische grondbewerking en het vegetatiebeheer. Verder is uitdroging van voorheen waterverzadigde bodems met organische resten door gericht waterbeheer te voorkomen.
Soms is er een tegenstelling tussen het algemene belang van een rijksmonument voor de samenleving en het belang van een eigenaar of gebruiker. Het effectief in stand houden van rijksmonumenten is dan alleen mogelijk door de verschillende belangen en risico’s tegen elkaar af te wegen en passende maatregelen te zoeken. Het is bijvoorbeeld belangrijk om na te gaan welke inkomstenderving wordt voorzien en welke financiële regeling getroffen kan worden. Dit vraagt om kennisdeling en het creëren van wederzijds begrip voor de instandhoudingsproblematiek.
Projectleider RAAP
Nico Willemse: T 0575-567876 | E n.willemse@raap.nl
