Een exotische verrassing

onder het marktplein van Sint-Lievens-Houtem

Annelies Claus (RAAP) bij het apenskelet (foto SOLVA).

Toen RAAP-archeologe Annelies Claus vorig jaar enkele plastic zakken met botjes op haar bureau uitpakte, kon ze niet weten dat ze een exotische verrassing in handen had. Voor opdrachtgever SOLVA deed zij archeozoölogisch speurwerk naar – wat later bleek – een oud apenskelet, opgegraven op het marktplein van Sint-Lievens-Houtem in Vlaanderen. Volgens Cateline Clement, archeologe bij SOLVA, is het skelet nu de blikvanger van de tentoonstelling ‘Landschap door.grond’. Een dubbelinterview met beide archeologen.

Op het marktplein van Sint-Lievens-Houtem, een plaatsje ten zuiden van Gent, worden al sinds de middeleeuwen markten gehouden. “Het is de op één na grootste markt in Vlaanderen en nog steeds wordt er een jaarmarkt gehouden” volgens archeologe Cateline Clement van het intergemeentelijk samenwerkingsverband SOLVA. Samen met haar collega’s deed zij in 2016 een opgraving op het oostelijke deel van het marktplein, voorafgaand aan de heraanleg daarvan. Inmiddels is de riolering vervangen, een bufferbekken aangelegd en het plein weer in gebruik. Het opgravingsrapport heeft Clement onlangs afgerond.

Wat heeft de opgraving op het marktplein van Sint-Lievens-Houtem opgeleverd?

Cateline Clement: Het oudste spoor dat we vonden was een gracht uit de volle middeleeuwen. Van daarna dateren tientallen afvalkuilen uit de 13e tot 16e-17e eeuw. Vermeldenswaardig is dat we in een van de kuilen een zeldzame scherf lusterwaar uit de 12e eeuw uit Andalusië vonden, en ook twee 13e-eeuwse klokkengieterskuilen. De functie van de vele afvalkuilen op het plein is lastig te achterhalen. Er zat vooral aardewerk, bouwmateriaal, metaal en dierlijk bot in. Het idee is dat het afval op het einde van de markt in zo’n kuil gedumpt werd. In een van die kuilen ontdekten we dus ook botten van een aapje, maar dat wisten we toen nog niet. In een ander deel van het terrein troffen we de fundering aan van het schepenhuis, het 17e-eeuwse gemeentehuis, en een grote post-middeleeuwse poel.

Waarom liet SOLVA het onderzoek naar de botten door RAAP uitvoeren?

Clement: Bij SOLVA hebben we geen archeozoölogen in huis, maar we hadden wel goede feedback over RAAP. Al eerder vroegen we RAAP ad hoc om hulp bij onderzoeken en zijn we goed geholpen met hun expertise.

Annelies Claus: We voeren inderdaad regelmatig archeozoölogisch onderzoek uit voor zowel interne als externe projecten in België.

Hoe pak je zo’n archeozoölogisch onderzoek aan?

Claus: Voor dit project werd om een assessment gevraagd, een eerste visuele inspectie van het dierlijk materiaal. Hierbij let je op factoren als de fragmentatiegraad, bewaringstoestand, tafonomische groep, vertegenwoordigde diersoorten, bewerkingssporen enzovoort. Op die manier krijg je inzicht in het kennispotentieel van het materiaal. Zo bleek het voornamelijk te gaan om verspreide en vrij gefragmenteerde consumptieresten. Eén context vormde hierop een uitzondering. Die botten waren vrijwel niet gefragmenteerd en maakten deel uit van één skelet. Om de diersoort te bepalen gebruikte ik naslagwerken en referentiemateriaal. Toen het bleek dat het om een aapje ging, klopte ik aan bij archeozoöloge Bea De Cupere van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN). Het skelet vertoonde uiteindelijk de meeste gelijkenissen met dat van een resusaap uit de referentiecollectie van het KBIN. Een determinatie als Java-aap konden we echter niet uitsluiten. Op basis van het gebit bleek het aapje ongeveer vier jaar oud en vrouwelijk te zijn. Met radiokoolstofonderzoek is het aapje gedateerd tussen 1660 en 1810.

Zat er meer in de kuil waarin het apenskelet gevonden is?

Clement: Er zat ook verbrande leem in de kuil, mogelijk het afval van een brand, en wat aardewerk dat dateert tussen 1300 en 1600. Er zit dus een discrepantie tussen de datering van het apenskelet en het aardewerk. Mogelijk was de aap apart begraven in een kleine grafkuil die door de heterogene vulling van de kuil niet gezien kon worden. Het is evengoed mogelijk en zelfs waarschijnlijk dat het aardewerk uit de kuil met de verbrande leem, verspit materiaal is.

Cateline Clement

Hoe kan het aapje in een kuil op een Vlaams marktplein zijn beland?

Claus: We weten dat vanaf de 16e-17e eeuw exotische dieren vanuit Azië per schip naar Europa meegenomen werden. Men zag deze dieren als luxeartikelen, bestemd voor de rijkelui om mee te kunnen pronken. Ook in de 18e eeuw zie je dat marktlui zulke dieren verhandelden. Er waren toen ook rondtrekkende gezelschappen die hun exotische dieren tegen vergoeding op markten aan de mensen lieten zien als curiosum. Vermoedelijk kwamen zij ook op de jaarmarkt in Sint-Lievens-Houtem. In eerste instantie was de hypothese dat het om rondtrekkende zigeuners ging. Historische bronnen tonen namelijk aan dat in deze regio tijdens de late middeleeuwen al zigeuners met aapjes aanwezig waren. Maar omdat de datering van de botten veel jonger uitviel dan verwacht, is het verband met zigeuners minder aannemelijk.

Clement: Het was hier op het plein een wirwar van kuilen die elkaar oversneden en in veel ervan troffen we een allegaartje van vondsten aan, ook dierlijk afval. Het is niet vreemd dat een aapje, dat zich op de markt bevond, na het overlijden in zo’n afvalkuil terecht kwam. En dat foorkramers hun exotische dieren hier op de jaarmarkt lieten zien, lijkt me goed mogelijk. De jaarmarkt is een heel breed evenement, waar alle mogelijke marktkramers en vertier samenkomen. Het zal zeker ook een vrolijk aspect hebben gehad.

Waardoor is het aapje gestorven?

Claus: Vermoedelijk door ondervoeding. Exotische dieren in gevangenschap kregen andere en minder gevarieerde voeding dan ze gewend waren. Vaak werden ze slecht behandeld als ze niet gehoorzaamden aan de eigenaar. Het aapje is slechts vier jaar geworden. Gemiddeld worden makaken 25 tot 30 jaar oud. Uit het pathologisch onderzoek bleek dat de lengte van de ledematen korter was dan normaal voor die soort. Dat kan wijzen op ondervoeding. Het skelet had ook een sterk vervormd dijbeen, zeer waarschijnlijk door een breuk. Verder bleek het staartje afgeknipt. De vastgestelde pathologieën zijn duidelijke aanwijzingen voor het niet adequaat behandelen van het diertje.

Hoe verliep de samenwerking tijdens het onderzoek?

Clement: Ik ben daar heel tevreden over. We hebben veel met elkaar gecommuniceerd. Het was superfijn dat we een en ander samen verder hebben kunnen uitzoeken en dat Annelies meer over de herkomst en pathologie heeft achterhaald. Ook voor de tentoonstelling hebben alle betrokken partners goed samengewerkt.

Claus: Ik heb het aapje in anatomisch verband gelegd in een vitrinekast op de tentoonstelling. Het was een heel bijzonder project. Dat je zo’n unieke diersoort mag onderzoeken, gebeurt zelden.

Hoe belangrijk is de vondst van het aapje?
Clement: Het is vooral wetenschappelijk een schitterende vondst, dat blijkt wel uit de analyse van RAAP. Het is ook het enige aapje in archeologische context in België. Daarnaast is het qua blikvanger van belang. Het aapje is geëxposeerd op de tentoonstelling ‘Landschap door.grond’ die we vanwege het 10-jarig bestaan van de archeologische dienst van SOLVA hebben ingericht in het Archeocentrum Velzeke. Het gaat over de invloed van de mens op het landschap en vice versa. Het aapje is de mascotte ervan. Het is maar één van de vondsten, de tentoonstelling laat veel meer zien, maar het aapje werd eruit gepikt door de nationale media. Het zorgt ervoor dat meer mensen aandacht voor archeologie hebben, mensen die anders niet naar onze resultaten zouden kijken. Na de tentoonstelling kijken we met de gemeente Sint-Lievens-Houtem waar het aapje een plaats kan krijgen in de openbare ruimte. Het zal in elk geval niet in een depot eindigen.

Projectleider RAAP:
Annelies Claus: T (+32) 9 311 56 20 | E a.claus@raap.be

Een detail met het aapje uit het tapijt La dame à la licorne, Musée de Cluny, Parijs ca. 1500.

Een exotische verrassing

onder het marktplein van Sint-Lievens-Houtem

Inhoud

Magazine #2020-01

Verdwenen molenplaats

Kasteel de Engelenburg

Duitse radiotorens

Exotische verrassing

Columns

Verwachtingskaart Rucphen

Korte berichten

Begraafplaatsreconstructie

In de put met …

Citizen Science

Woud vol oorlogsrelicten

Beschermd maar kwetsbaar