Ingrepen in een toekomstbestendig landschap
Het landschap van het Anlooërdiepje in zijn hedendaagse verschijningsvorm. Dit is niet ‘het’ historische landschap want er zijn fundamenteel andere landschappen aan vooraf gegaan (foto Marco van den Burgwal, Staatsbosbeheer).
Bert Groenewoudt | bijzonder hoogleraar ecologische landschapsgeschiedenis (foto Louise van Gaans)
“Landschappen zijn altijd veranderlijk geweest, maar belangrijk is recht te doen aan de historische identiteit ervan”
Wat is volgens jou de belangrijkste landschappelijke opgave waar we tegenwoordig als Nederland voor staan?
Het toekomstbestendig maken van het landschap, in de zin dat ingrepen worden uitgevoerd die bijdragen aan niet alleen het oplossen van bestaande problemen, maar ook anticiperen op te voorziene problemen. Ik zeg doelbewust ‘problemen.’ Want laten we vooral duidelijke taal spreken. Belangrijk is het streven naar multifunctionaliteit: binnen projecten meerdere ambities met ruimtelijke implicaties combineren. Want we kunnen blijven discussiëren over scheiding of verweving, maar de beschikbare ruimte is simpelweg onvoldoende om dat niet te doen. Dat toekomstbestendige landschap zal bovendien flexibel moeten zijn. Daar is op zichzelf niets mis mee, landschappen zijn altijd veranderlijk geweest. Belangrijk is wel, om bij landschappelijke transities zoveel mogelijk recht te doen aan de historische identiteit van landschappen, en aan de relatie tussen mensen en hun omgeving. Dat is cruciaal voor het maatschappelijk draagvlak en daarom moet het realiseren van ambities op het gebied van natuur en landschap in de eerste plaats worden benaderd als een maatschappelijke opgave. Maatschappij-blind fanatisme werkt contraproductief. Een ambtelijk-technocratische aanpak trouwens ook.
Hoe kunnen water en bodem hierin sturend zijn?
Water is in Nederland altijd sturend geweest, al hebben technologische ontwikkelingen die sturende invloed mettertijd verminderd. Maar door de gevolgen van klimaatverandering worden technologische oplossingen steeds complexer en riskanter. In de toekomst krijgt men ongetwijfeld de rekening gepresenteerd van het bouwen op onverstandige plekken, van korte-termijn oplossingen. Het herstel van historische watersystemen biedt zowel oplossingen voor te veel als te weinig water. Bijvoorbeeld waterberging creëren in voorheen de natste delen van verdrogende zandgebieden. En dat dan combineren met bosontwikkeling, om bij te dragen aan de diverse doelen van de ‘Bossenstrategie’. Meerdere vliegen in één klap. Multifunctionaliteit.
We hebben te maken met een grote opgave qua klimaatadaptatie, waterbeheer en verduurzaming, maar hoe zit het met de referentiebeelden hiervoor?
Mensen zijn geneigd situaties, zoals het aanzien van het landschap of biodiversiteit, af te meten aan hoe men denkt dat het ‘vroeger’ was, of aan wat men als ‘normaal’ beschouwd. Maar dat referentiekader, die base line, gevormd in de jonge jaren, op basis van eigen waarneming en ervaring, of tijdens de opleiding, verandert met het verstrijken van de tijd, dit principe heet shifting baseline. Daardoor ziet men bijvoorbeeld over het hoofd hoezeer de biodiversiteit al was verminderd ten tijde van het ‘vroeger’ dat men in gedachten heeft. Marc Argeloo noemde dat ‘natuuramnesie.’ Voor de jongere generatie is een landschap met (moderne) windmolens normaal, ouderen klagen erover dat die niet in het landschap thuishoren. Omdat ze niet passen in het beeld van het landschap dat zich in hun geheugen heeft verankerd. Zoals gezegd: natuur en landschap zijn in de loop van de eeuwen enorm veranderd. Maar ook veel beleidsmakers en zelfs onderzoekers denken dat er maar één ‘oorspronkelijk’ landschap is geweest, namelijk het landschap zoals weergegeven op de oudste topografische kaarten. Ook zij leiden aan amnesie, veroorzaakt door een betreurenswaardig gebrek aan landschapshistorische kennis, kennis die heel goed benut zou kunnen worden voor hedendaagse opgaven.
Welke gegevens zijn relevant om dat te doorbreken en hoe presenteer je die?
Wetenschappelijk onderbouwde referentiebeelden van het aanzien van historische landschappen zijn belangrijk, evenals inzicht in de vormende krachten (inclusief de mens!) van landschappen, en het functioneren van landschapsecologische systemen. Cruciaal is vervolgens dat die informatie wordt vertaald in toepassingsgerichte en gebruiksvriendelijke teksten en beelden. Met gebruiksvriendelijk bedoel ik niet alleen kort, bondig en laagdrempelig, maar ook een (vormen)taal die beleidsmakers gebruiken.
Jouw expertise ligt bij de ecologisch landschapsgeschiedenis: wat zijn op dat gebied de belangrijkste onbeantwoorde vragen, waar is nog kennis en inzicht nodig?
Er is meer inzicht nodig in de rol van de mens als vormende kracht in het landschap, en ook van wat men gemakshalve als ‘natuur’ pleegt aan te duiden. Ten tweede ontbreekt het aan voldoende feitenkennis wat betreft de aanwezigheid van groene elementen in historische landschappen. Je kunt bijvoorbeeld wel beweren dat ‘het’ ‘authentieke’ ‘oorspronkelijke’ ‘historische’ landschap altijd en overal kleinschalig was, met kavelgrenzen bestaande uit heggen en houtwallen, maar dat is simpelweg niet waar. Biodiversiteit is ook iets waarnaar nog veel te weinig historisch onderzoek is gedaan. Dit begrip biodiversiteit wordt trouwens te pas en te onpas als wapen ingezet om iets voor elkaar te krijgen. Maar welk soort biodiversiteit bedoelt men? En bovendien: het streven naar meer biodiversiteit kan ten koste gaan van niet al te soortenrijke, maar wel zeldzame landschappen en ecosystemen.
RAAP heeft allerlei specialisten in huis met kennis over het Nederlands landschap: hoe kunnen zij bijdragen aan de actuele opgaven qua klimaatadaptatie, waterbeheer en verduurzaming?
Door beleidmakers te voorzien van feiten. En aan te tonen dat ideeën, hoe wijd verbreid ook, lang niet altijd op feiten gebaseerd zijn. Aantrekkelijke mythes zijn hardnekkig.
Kan inzicht in het ecologisch en landschappelijk verleden bijdragen aan bewustwording en draagvlak voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen?
Zeker! Dat verleden is veelvormiger, veranderlijker en interessanter dan veel mensen denken. En het is ook veel bruikbaarder in het hier en nu. Het biedt een breed scala aan aanknopingspunten om iets van historische authenticiteit mee te geven aan ruimtelijke veranderingen. Ik leg de nadruk op ‘iets’. Het landschap van de toekomst zal onvermijdelijk anders zijn dan het ooit was. Functieverandering zal het landschap veranderen, zoals altijd het geval is geweest.
Uiteindelijk landen plannen in gebieden en daar wonen mensen. Het vertalen van historische inzichten in informatie voor het grote publiek, in welke vorm dan ook, is en blijft enorm belangrijk. Het creëert lokale belangstelling, energie én draagvlak. Het creëren van een verbinding tussen de mensen nu en die van vroeger is een succesformule. Kijk maar naar ‘Onze buren uit de prehistorie’ een bekroond project van Landschap Overijssel [www.landschapoverijssel.nl/prehistorie. Dit is een initiatief van erfgoedspecialist Martijn Horst van Landschap Overijssel, die aangeeft: “Dit project bestaat mede bestaat dankzij de kennis en inbreng van RAAP” (red.)]