Waar in de put? Onder het voorplein, de hoofdingang van Paleis Het Loo in Apeldoorn. Het voorplein heet in deze kringen Bassecour, het oudste deel van het hoofdgebouw heet Corps-de-Logis.

Waarom? Vanwege de vernieuwing en verbouwing van Paleis Het Loo. Onder het Bassecour komt een nieuwe, verdiepte entree en meer ruimte voor tentoonstellingen. Daarvoor wordt het voorterrein tot tien meter diep uitgegraven. Het paleis zelf is tot halverwege 2021 gesloten, de tuinen en stallen zijn tot en met september geopend.

Wanneer? Eind maart 2018 zijn we begonnen met de opgraving en die duurt zes tot acht weken.

Met wie? We voeren de opgraving uit met gemiddeld vier archeologen in de put. Er werken elke dag twee vrijwilligers mee van de Archeologische Werkgroep Apeldoorn. Maar wij zijn veruit in de minderheid tussen de grote CSM-machines die voor ons uit werken en de machines van de groutankers die weer achter ons aankomen. Ondertussen wordt een deel van een tunnel uit 1912 afgebroken en daarmee is de ‘hel’ compleet. Even geen vrolijk vogelgetwitter en rust zoals dat hier van 1684 tot begin 2018 geklonken heeft.

Welke omvang? Onder het Bassecour komt een kelder van ongeveer 4.000 m2. Binnen de contouren van die damwanden doen wij ons onderzoek. Het ligt ingesloten door de zijvleugels van het paleis. Voorheen was het Bassecour ingericht als entree met vier grasvlakken rondom een fontein. Dat gras wordt straks glas, een soort spiegelvijver bovenop de ondergrondse uitbreiding met de nieuwe entree. 

Hoe gaat het onderzoek? We graven op in twee vlakken. Het eerste vlak ligt tussen direct onder het maaiveld tot ongeveer een halve meter diep. Daarin vinden we resten die gerelateerd zijn aan het paleis, van de eerste bouwfase tot ongeveer vorige week. Ik ben als archeoloog nog nooit zo alert geweest op gele zandbanen met brokken baksteen en pijpenstelen, voorheen aangeduid als recente verstoring. Het Bassecour heeft nooit zoveel aandacht gekregen als de enorme tuinen in de inner-circle van de stadhouders, koningen, Lodewijk Napoleon, de Duitse bezetter en de laatste Oranje bewoners, Prinses Margriet en Pieter van Vollenhoven.

Vondsten? We vinden keramieken waterleidingen, een loden leiding die water van de Veluwse sprengen aanvoerde en de fonteinen hoger liet spuiten dan die van Versailles, een laat 17e-eeuws riool waar tot zeker 1967 gres- en plastic buizen op werden aangesloten, allerlei latere bezinkputten met natuurstenen elementen uit eerdere tuinfasen als deksels, met gele baksteen afgezette bloem- of haagperken, funderingen van een eerste fontein, vleilagen van kruislings aangelegde toegangspaden. Maar ook kuilen met minder koninklijk materiaal, want de zijvleugels waren in eerste instantie stallen en huisvesting voor personeel. We vinden bergen glazen wijnflessen uit de 17e en 18e eeuw en evenveel bergen baardmankruiken, helaas vooral in gebroken toestand.

Bijzondere put? De opgravingsputten zijn hier niet anders dan anders, maar de entourage is wel heel bijzonder. Koning-stadhouder Willem III kocht in de 17e eeuw het van oorsprong 13e-eeuwse kasteel - nu het Oude Loo, verborgen achter bomen en door marechaussee bewaakte hekken - en hij besloot een zomerpaleis of jachtslot met paviljoens en paleistuinen erbij te bouwen. Door zijn huwelijk met Mary Stuart was hij tevens koning van Engeland en een van de belangrijkste vorsten van Europa. Het grappige is dat als je een meter dieper graaft, ons vlak 2, de hele tijdlaag van het paleis wegvalt. Dan zit je zomaar op een gewone plek in een landschap tussen hoge stuwwallen en lager gelegen gebieden waar water voorhanden was.

Oudere vondsten? We vonden direct al veel vondsten en uit verschillende archeologische perioden. Een munt uit de Romeinse tijd (158/159 na Chr.) en drie graven uit de vroege middeleeuwen (rond 600 na Chr.) waarvan twee inhumatiegraven en een crematiegraf. In twee waren kralensnoeren aanwezig en bij twee werden metalen voorwerpen gevonden. Helaas was het geen robuuste krijger met volledige wapenuitrusting. Maar we hebben ook veel oudere resten gevonden. Kringgreppels bijvoorbeeld, restanten van grafheuvels uit de late bronstijd en bewoningssporen uit de midden bronstijd (rond 1500 voor Chr.).

Koninklijke vondst? Die hebben we nog niet echt, het wachten is op het geldbuideltje van Mary Stuart. Ter hoogte van de laatst bewoonde vleugel vonden we in het riool een plastic herenkam. Van Pieter van Vollenhoven? Het was overigens een heel goedkope kam, zo een als mijn vader ook had, dus niet echt koninklijk.

Hoe gaaf? De locatie maakt de opgraving sowieso uniek. Als je dan op een stuk van 10x10 meter twee kringgreppels en drie Merovingisch graven vindt, is dat wel echt genieten. Ook de grote tijdsdiepte, 3.500 jaar geschiedenis op één plek, maakt het bijzonder. En het is de veiligste opgraving ooit gedaan. Je kan na een dag werken gewoon een Merovingisch graf laten liggen voor de volgende dag: er komt niemand op het terrein - zonder pasje dan.

Bekijks? Ja er is veel belangstelling voor de opgraving, ook van landelijke media. Voor het publiek is op het dak van het paleis een plek geregeld, waar ze met een lift kunnen komen. Vandaar kan je de werkzaamheden op het voorplein bekijken. Daar zie je ons in een hoekje werken tussen de enorme machines. In de eindfase van het onderzoek wordt een open dag georganiseerd waarbij we vondsten tentoonstellen.

Verder? Na de opgraving starten we met de uitwerking. Dan proberen we de geschiedeis onder het voorplein te ontrafelen en schrijven we er een rapport over, dat waarschijnlijk het komende najaar klaar zal zijn. Gezien het enorme enthousiasme van Paleis Het Loo verwacht ik wel dat er in de toekomst een presentatie wordt gemaakt van de vondsten en de verhalen die daarbij horen.

Projectleider Martin Schabbink

T 0575-567876 | E m.schabbink@raap.nl

De erfgoedinventarisatie maakt het waardevolle culturele erfgoed van Baarn op een nieuwe en toegankelijke manier zichtbaar. In één slag wil de gemeente daarbij haar archeologisch beleid onderbouwen met een eigen archeologische waarden- en verwachtingskaart en tevens het cultuurhistorisch beleid nader gaan vormgeven. Zo wordt de informatievoorziening over Baarns erfgoed helemaal van deze tijd. Als aanzet daartoe heeft de gemeente in 2015 de Ruimtelijke Agenda Baarn met de provincie Utrecht ondertekend.

Wethouder Erwin Jansma, verantwoordelijk voor onder meer ruimtelijke ordening, recreatie & toerisme en welstand/monumenten, licht het toe: “We hebben heel veel monumenten in Baarn. Op dit moment hebben we behoefte aan een actualisatie van onze monumentenlijst. Zo kunnen we onze belangrijkste monumenten op waarde schatten en nóg beter beschermen.” Deze taak voor het gebouwde erfgoed neemt CeesJan Frank van het Monumenten Advies Bureau op zich. Hij doet niet alleen een bureaustudie, maar stapt ook op de fiets om veldwerk te doen en foto’s te maken. Zo brengt hij het gebouwde erfgoed tot 1965, inclusief het wederopbouwerfgoed, in beeld.

Landgoederen en buitenplaatsen

Baarn ligt op de flank van de Utrechtse Heuvelrug, op de overgang naar het weidse Eemland, aan de rivier de Eem. De plaats ontleent haar karakter voor een belangrijk deel aan de landgoederen en buitenplaatsen op de stuwwal en in de aangrenzende Laagte van Pijnenburg. Zwierige lijnen van buitenplaatsen en vele zichtassen bepalen zelfs tot in de bebouwde kom het karakter van Baarn en de kleinere kern Lage Vuursche. Met Paleis Soestdijk en Kasteel Drakensteyn liggen er twee koninklijke residenties binnen de gemeentegrens, evenals een Koninklijke wachtkamer in het station. Aan de andere kant zijn er ook prehistorische grafheuvels en verbleven er al in de prehistorie mensen in het gebied. Deze bandbreedte aan erfgoed wordt via de archeologische waarde- en verwachtingskaart en cultuurhistorische waardenkaart inzichtelijk gemaakt. Dat gebeurt zowel in kaart, tekst als beeld. Bijzonder waardevol daarbij is dat archeologie en cultuurhistorie gelijktijdig onder handen worden genomen, zodat gegevens van beide disciplines elkaar aanvullen. Luuk Keunen: “Zo is voor de meeste mensen wel duidelijk dat landgoederen een bijzondere betekenis hebben als het gaat om landschap en gebouwd erfgoed. Er zijn echter ook archeologische waarden te verwachten. Daarom wisselen we informatie tussen de archeologische en cultuurhistorische kaarten uit. Al die kennis samen biedt een goede basis om beleid op te baseren.”

Naar verwachting is het project na de zomer van 2018 afgerond. Het eindproduct bestaat uit op perceelsniveau uitgewerkte kaarten, gekoppeld aan een geografisch informatiesysteem (GIS). De erfgoedinventarisatie blijft overigens niet binnen de muren van het gemeentehuis. De gemeente is van plan om de informatie toegankelijk te maken voor de inwoners van Baarn en andere geïnteresseerden. Op welke wijze wordt nog nader bepaald. Publiekskaarten RAAP en Monumenten Advies Bureau (MAB) werken veel samen aan archeologische en cultuurhistorische inventarisaties en waarderingen. Naast dit project voor Baarn zijn er archeologische en/of cultuurhistorische kaarten in de provincie Utrecht gemaakt voor Amersfoort, Leusden, De Bilt, De Ronde Venen, Nieuwegein, Renswoude, Soest, Veenendaal, Vianen en Woudenberg. Ook voor vele gemeenten buiten de provincie Utrecht heeft RAAP dergelijke kaarten opgesteld, deels samen met MAB als partner voor het architectuurhistorisch onderzoek, en ook in een meer publieksvriendelijke versie.

Projectleider Luuk Keunen

T 06-23510466 | E l.keunen@raap.nl

Opgraving Swifterbantnederzetting
In de winter van 2016/2017 is voor het eerst een omvangrijke Swifterbantnederzetting in het Midden-Nederlandse rivierengebied opgegraven. Het onderzoek, uitgevoerd door RAAP en BAAC in opdracht van de gemeente Nieuwegein, leverde een zeer bijzondere vondst op: een circa 6000 jaar oud graf van een vrouw met in haar armen een baby.

gebogen i.p.v. gestrekt
Het skelet in het zuiden van de vindplaats was van een volwassen vrouw, die tussen de 20 en 30 jaar oud is geworden. Opmerkelijk was haar gebogen rechterarm, terwijl voor overledenen van de Swifterbantcultuur een houding met gestrekte armen en benen gebruikelijk is. Hiervoor bleek een ontroerende verklaring te zijn: bij haar onderarm lagen zeer kleine botfragmenten en tandjes van een jonge baby.

2 meter -Mv
 De archeologische vindplaats, ontdekt op kavel 1 van Bedrijvenpark Het Klooster in Nieuwegein, ligt circa 2 meter onder het maaiveld op een door veen en kleilagen afgedekte oeverwal. De ligging ruim onder de grondwaterspiegel maakte het onderzoek in alle opzichten tot een uitdaging, maar de vindplaats was hierdoor wel perfect geconserveerd.                                                                                                                      

skeletonderzoek
De graven zijn en bloc gelicht en binnen uitgeprepareerd. Toen werd duidelijk dat het centraal gelegen graf geen twee maar zeker drie personen bevatte: een jongvolwassene, een tiener van een jaar of 15 en een kind van ongeveer 8 jaar. Bij de onderkaak van de jongvolwassene lagen zeven runder-snijtanden met doorboorde wortelpunten: vermoedelijk waren die aan een koord geregen en als ketting gedragen.

goed geconserveerd
Behalve gebruiksvoorwerpen en voedselresten is ook menselijk skeletmateriaal opgegraven. Centraal in het onderzoeksgebied lag een graf met twee skeletten naast elkaar en enkele meters ervandaan een losse schedel. Honderd meter zuidelijker lag nog een skelet, en verspreid over het terrein losse bot- en gebitsfragmenten. Het bot was goed geconserveerd, wat voor de Steentijd, en specifiek de Swifterbantcultuur, zeer zeldzaam is.

babyskelet
Van de baby zijn schedelfragmenten, beide sleutelbeentjes, wervels en de pijpbeenderen bewaard gebleven, evenals losse tandjes (< 7 mm) en kiesjes en een stukje onderkaak. De ontwikkeling van de melkkies suggereert dat de baby tussen 3 en 9 maanden oud is geworden. Gelet op de vorm en omvang van het rotsbeen (bij het oor) lijkt 0 tot 3 maanden aannemelijker. Voorlopig wordt ervan uitgegaan dat het kindje enkele maanden na de geboorte is overleden.

buitenlandse parallellen
Soortgelijke begravingen zijn bekend uit Téviec, voor de Bretonse kust, waar in twee laat-mesolithische graven elk een jonge vrouw lag met een foetus of jonge baby in de arm. In een laat-mesolithisch graf van vindplaats Vedbæk in Denemarken lag een jonge vrouw met een baby op een zwanenvleugel. In Nieuwegein wijst niets op aankleding van het graf. Wel lagen in de buurt van het graf stukken gewei en hele aardewerken potten, vermoedelijk bewust begraven.

kindergraven
De vondst van jonge kinderen is in archeologische - en zeker prehistorische - context erg zeldzaam. Hun zachte, kleine botten vergaan snel, wat een verklaring kan zijn. Mogelijk was er voor kinderen een ander grafritueel dan primaire inhumatie. Opvallend is dat vrijwel alle graven van jonge kinderen uit deze periode uit collectieve graven komen. Het kan zijn dat kinderbotjes vaker gezien worden naast beter geconserveerde skeletten van volwassenen.

oudste babybegraving
Uit de Swifterbantcultuur waren tot nu toe geen begravingen van zuigelingen bekend en slechts enkele van kinderen. Uit eerdere perioden zijn alleen skeletresten van volwassenen opgegraven. De vondst van het kindje in Nieuwegein is daarmee de oudste begraving van een baby in Nederland. De begraving laat zien dat de baby als individu gezien werd, en dat er tussen de vrouw en baby een band was die na de dood bleef bestaan.

DNA-onderzoek
Vanwege de leeftijd van de vrouw, de intieme ligging van de baby in haar arm, en de veronderstelling dat ze waarschijnlijk tegelijkertijd zijn begraven, is het aannemelijk dat het gaat om een moeder en haar kind. Nader onderzoek, o.a. DNA-analyse van het botmateriaal, zal aantonen of er een familieband is (ook met de andere skeletten), wat het geslacht van de baby is en wat de genetische herkomst van deze Swifterbantbewoners is.

Projectleiders RAAP
Joël Sprangers & Helle Molthof
T 071-5768118
Projectleider BAAC
Kirsten Leijnse
T 073- 6136219

Foto: Skelet moeder en kind
Reconstructietekening: Archeo3D

Puntgaaf

Je hoeft er niet altijd voor naar buiten om historische resten in de bodem te ontdekken. Zo vonden Steven van der Veen en Laurens Flokstra, projectleiders bij RAAP, op kantoor en van achter hun bureau, een onbekende vijfpuntige schans. Werkend aan een cultuurhistorische inventarisatie voor de bebouwde kom van de gemeente Rheden, kwamen ze de schans bij toeval tegen met hulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2). Hij lag ver buiten het onderzoeksgebied, maar knalde zo puntgaaf uit de digitale hoogtekaart dat ze hem bij de gemeente meldden. 

Onbekend
Het bleek dat niemand iets wist over deze schans in het bos op de Veluwe bij Dieren. Hij staat ook niet op oude kaarten aangegeven. De gemeente liet RAAP daarom een bureauonderzoek doen en een veldinspectie met een metaaldetector. Volgens het toen geldende bestemmingsplan was het terrein namelijk niet goed beschermd. Daar is inmiddels verandering in gekomen. Sinds maart 2018 is de locatie aangewezen als het eerste archeologische gemeentelijke monument van Dieren. Het onderzoek met de metaaldetector leverde geen vondsten op, maar met de bureaustudie was meer over de geschiedenis te achterhalen. 

Zwijnen

De bescherming van de schans is nu het belangrijkste. Juridisch heeft de gemeente dit geregeld door het terrein als monument aan te wijzen. Maar ook de fysieke bescherming is belangrijk. Het is zaak dat de begroeiing kort gehouden wordt. Er zijn al wat bomen verwijderd om het terrein opener te maken en verstoring bij het omwaaien van bomen te voorkomen. Het idee is om er een raster omheen te leggen met een wandelpad ernaast. Ten Hoedt: “Dat raster is vanwege de wilde zwijnen, die zetten het hele gebied op zijn kop.”

Er zijn ook plannen om iets met de beleving van de schans te doen. Natuurmonumenten zet zich immers niet alleen in voor natuur maar ook voor cultuurhistorie. Ten Hoedt hierover: “Voor archeologie en cultuurhistorie is meer aandacht gekomen in de maatschappij. Dat komt ook door het Verdrag van Malta. Andere instanties en particulieren zijn eveneens meer betrokken. Die aandacht voor geschiedenis is belangrijk, want anders snap je niks van het landschap. Ook voor Natuurmonumenten is het nadrukkelijker op de voorgrond gekomen.” 

Studenten
Voor het maken van inrichtingsplannen is contact gelegd met studenten van Hogeschool Van Hall Larenstein in Velp, de voormalige bosbouwschool op de Veluwe. Zij kregen de opdracht de schans te conserveren, niet verder te laten beschadigen en de plek beleefbaar te maken. André ten Hoedt begeleidde de groep studenten: “Samen met de studenten hebben we een soort menu ontwikkeld met verschillende opties. Zo zou je de schans vanaf de begane grond kunnen laten zien, maar ook van bovenaf, van een plateau bijvoorbeeld. Er kan een informatiebord bij, dat kun je ook op een bijzondere manier vormgeven. Een reliëf in brons plaatsen, of moderne media gebruiken, iets dat met je mobiel werkt, of virtual reality. Verder kun je denken aan verschillende maairegimes, niveaus om de contouren te markeren. Zo zijn er meerdere opties en die kunnen we met elkaar combineren.”

Het is de bedoeling dat Natuurmonumenten dit jaar het raster gaat realiseren en geleidelijk aan ook de rest. Dat wordt gedaan in overleg met de gemeente. Het terrein ligt vlak bij een wandel- en fietspad en is goed toegankelijk te maken. De ingreep is niet zo groot. Ten Hoedt: “Het beleefbaar maken is nu nog niet heel concreet, maar daarvoor hebben we het document van de studenten waar we uit kunnen putten. Vooral de samenwerking met studenten, de gemeente en met archeologen werkt goed en is ook heel inspirerend.”

Projectleider: Steven van der Veen
T 0575 - 567876 | E s.van.der.veen@raap.nl

In wetenschappelijk opzicht zijn de Bornsche Maten interessant omdat de bewoningssporen uit een korte periode van circa 400 voor tot 100 na Chr. dateren en omdat de bewoning (en andere vormen van landgebruik) zich uitstrekte tot de lage en vochtige delen van het landschap. Tot dusver leek de prehistorische en vroeghistorische bewoning in Oost-Nederland zich vrijwel uitsluitend op de hoge en droge delen van het landschap af te spelen. In de tweede helft van de ijzertijd tot het begin van de Romeinse tijd wijkt de keuze van bewoningslocaties blijkbaar af. 

De nieuwe bewoners van de Bornsche Maten profiteerden van het drogere klimaat in deze tijd. Ze ontgonnen voorheen onbewoonde, lage en nog met oerbos begroeide delen van het landschap. In de tweede helft van de 1e eeuw na Chr. werd het gebied weer verlaten. Vermoedelijk vanwege stijgende grondwaterstanden, waardoor aan het eind van de bewoningsfase boerderijen steeds hoger in het landschap kwamen te liggen.

Het is algemeen bekend dat veel Friese terpen van de klei in de afgelopen decennia ernstig zijn aangetast of zelfs geheel verdwenen zijn. Dit geldt echter ook voor de terpen in de veengebieden. Het Friese veenweidegebied heeft daarnaast ook nog eens te kampen met inklinking van het veen, waardoor het land vernat. Om het veengebied als boerenland en woongebied in gebruik te kunnen houden, wordt het waterpeil verlaagd. 

Behalve dat dit kostbaar is en niet eeuwig door kan gaan, leidt deze waterpeilverlaging bovendien tot aantasting van archeologische resten, zoals de huisterpen. Het behoud van de archeologie ‘in situ’ is dus lastig en wordt nog eens bemoeilijkt doordat maar een deel van de archeologische locaties bekend is. Veel zijn namelijk aan het oog onttrokken doordat ze zijn afgedekt met een laag klei. Dat is de reden dat de provincie Friesland het promotieonderzoek van Bakker mede-financiert en het project ‘Archeologie van het Friese veenweidegebied’ heeft opgezet. 

Oorlogssporen in de duinen
De Zuid-Hollandse duinen zijn een prachtig natuurgebied. Weinig lijkt meer te herinneren aan een van de grootse verdedigingswerken ter wereld die hier lag in de Tweede Wereldoorlog. Toch zijn op veel plaatsen in de duinen resten bewaard gebleven van deze Atlantikwall. Her en der liggen bunkers, muren en versperringen. En bij hun werk in de duinen vinden natuurbeheerders regelmatig voorwerpen uit de oorlog. Over deze vondsten en vooral de verhalen erachter, gaat de tentoonstelling ‘Drakentanden in de duinen’ die RAAP in opdracht van het Erfgoedhuis Zuid-Holland ontwerpt en realiseert.

Verhalen achter verroest metaal
Op de tentoonstelling in het Archeologiehuis in Archeon wordt op een toegankelijke manier de geschiedenis van de Atlantikwall verteld. Bezoekers kunnen er voorwerpen zien die boswachters, natuurbeheerders en ook archeologen vonden in de duinen. Vrijwel alle vondsten zijn gewoon opgeraapt uit het duinzand. Het meeste is verroest metaal, doordat het vaak een tijd aan de oppervlakte heeft gelegen. Het is dus niet mooi om te zien, maar daar gaat het ook niet om. Het gaat om het verhaal erachter. Wat vertellen die vondsten ons bijvoorbeeld over de inrichting en het gebruik van de Atlantikwall? Na het zien van deze tentoonstelling zullen bezoekers nooit meer hetzelfde naar de duinen kijken.

Onlangs heeft de Vlaamse minister van Onroerend Erfgoed Geert Bourgeois de Pastoor Huveneersheuvel in Bornem beschermd als archeologische site. In opdracht van het Agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse Overheid, leidde Caroline Ryssaert, zaakvoerder van RAAP België, het onderzoek dat voorafging aan de bescherming.

Op deze bijzondere site aan de Schelde, zo’n 30 kilometer onder Antwerpen, bevond zich al vanaf de 10e eeuw een dorp met centraal een rijk ridderhof en een bijhorende kerk. Vanaf de late middeleeuwen kregen de bewoners steeds vaker te kampen met overstromingen en kromp de nederzetting ineen, tot slechts enkele boerderijen overbleven.

Het archeologisch onderzoek in Bornem omvatte onder meer geofysische metingen, boringen, veldkartering en het graven van enkele sleuven. Daarnaast bracht de analyse van pollen, zaden en vruchten die bewaard bleven in de talrijke geulen die het gebied ooit doorkruisten, veel informatie aan het licht over het landschap en de gewassen die er ooit geteeld werden. De resultaten van het onderzoek werden gebundeld in een lijvig rapport. Maar voor een breder publiek is het niet altijd eenvoudig om zich een voorstelling te maken van zo’n middeleeuwse nederzetting. Daarom liet RAAP België een reconstructietekening maken van het middeleeuwse dorp. Hiervoor werd samengewerkt met het jonge grafische bureau Trafik Grafik uit Deinze.

Zaakvoerder RAAP België:
Caroline Ryssaert T 0032 (0)498/44.16.99 E c.ryssaert@raap.be

elf woont stadsarcheoloog Maarten Groenendijk niet in de binnenstad van Gouda, maar in Alphen aan den Rijn. Hij merkt wel dat zijn tuin daar langzaam maar zeker wat zakt, maar dat is niet te vergelijken met de bodemdaling in Gouda. Daar staat het water met een fikse regenperiode regelmatig op de straat. De meeste ervaring met bodemdaling en wateroverlast heeft hij opgedaan met projecten voor de ‘Coalitie Stevige Stad op Slappe Bodem’. Dit is een samenwerkingsverband van overheden, bedrijven, kennisinstellingen en burgers om tot oplossingen te komen voor een toekomstbestendige binnenstad van Gouda.

Van drie onderzoeksprojecten verscheen eind februari 2018 een synthese, gemaakt door RAAP in opdracht van de Coalitie - waar ook Gouda deel van uitmaakt - en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (zie kader). Dergelijk onderzoek naar mogelijke oplossingen is hard nodig, want de problemen van Gouda zijn urgent. Groenendijk: “Als we niets zouden doen, zou over 100 jaar in een groot deel van de binnenstad de straat continu onder water staan. Alleen het hoger gelegen deel van de binnenstad heeft dan nog droge voeten.”

Wat is het gevolg van bodemdaling en verlaging van het waterpeil voor het erfgoed en de archeologische resten in Gouda? Maarten Groenendijk: Als je geregeld het waterpeil verlaagt, zorgt dat met name voor problemen bij historische panden in de binnenstad die gefundeerd zijn op houten heipalen. Deze panden zakken niet mee met de rest van de stad. Daardoor bestaat na verloop van tijd de kans dat de funderingen droog komen te staan. Archeologisch gezien valt de schade tot nog toe mee. Alleen de bovenste, meest recente bodemlaag ‘staat droog’. Alle oudere vondsten zijn en blijven veilig beschermd onder het grondwater. Aan de andere kant zorgt de bodemdaling juist voor problemen bij ongefundeerde historische panden. Die zakken mee met de bodem en krijgen dus met wateroverlast te maken krijgen.

Beïnvloedt bodemdaling de uitvoering van archeologisch onderzoek in Gouda? De bodemdaling in Gouda, specifiek in de binnenstad, heeft er door de eeuwen heen voor gezorgd dat er een opeenstapeling van archeologische pakketten is ontstaan, tot een diepte van 4 tot 6 meter. Daarnaast staat het grondwater zeer hoog. Dat betekent dat er eigenlijk niet dieper dan een meter beneden maaiveld gegraven kan worden zonder bronnering, damwanden etc. Zulke belemmeringen zorgen absoluut voor extra complexiteit bij opgravingen in de binnenstad. En ook voor extra kosten. Maar de opeenstapeling van bodemlagen, en een continu zeer hoge grondwaterstand, heeft ook gezorgd voor een zeer goede conservering van archeologische resten. Die combinatie leidt ertoe dat er in Gouda juist méér behoud in situ plaatsvindt. Dat blijkt ook uit de richtlijnen voor archeologievriendelijk bouwen die in ons beleid zijn opgenomen en uit mijn eigen promotieonderzoek naar schade door heipalen. Gouda loopt daarin, vergeleken met de rest van Nederland, duidelijk voorop.

Spelen deze problemen meer in Gouda dan elders in Nederland? Er zijn veel meer steden in Nederland gebouwd op veenbodems en die kampen allemaal met bodemdaling, of met wateroverlast. De combinatie in de binnenstad van Gouda, waarbij aan de ene kant panden onder water lopen vanwege het hoge waterpeil, terwijl dat peil aan de andere kant niet zomaar omlaag kan vanwege het droog zetten van houten paalfunderingen, dat is wel een vrij unieke situatie. Daarnaast is het probleem in Gouda op bepaalde plekken zoals de Turfmarkt echt heel erg urgent. Maar er zijn zeker ook andere steden die hiermee kampen.

Er wordt gelukkig actie ondernomen, bijvoorbeeld door de Coalitie Stevige Stad op Slappe Bodem, wat is dat voor initiatief? Het initiatief voor deze Coalitie komt van de gemeente Gouda en specifiek van Arianne Fijan, senior beleidsadviseur Water. In de aanloop naar een nieuwe herziening van het waterpeil in de binnenstad zag zij in dat de ‘reguliere’ oplossing, dus weer een verlaging van het peil, op termijn niet meer zou gaan werken. Het is haar verdienste dat de noodzaak om gezamenlijk te gaan denken over een betere, constructieve langetermijnoplossing ook politiek werd gesteund. Een langzaam proces als bodemdaling krijgt niet snel politieke prioriteit, aangezien het probleem niet acuut lijkt en er nog geen oplossing in beeld was. Dankzij bestuurlijke lef van het Gouds college en met name wethouder Niezen is deze urgentie wel gevoeld en is de handschoen opgepakt. Zodanig dat andere partijen zoals Rijnland, Deltares, TU Delft etc. mee gingen doen. Gouda is een belangrijke partner en aanjager binnen deze Coalitie, ook omdat de stad dringend behoefte heeft aan een oplossing. Bij veel projecten is Gouda dus voorbeeldstad, maar we proberen nadrukkelijk de resultaten breder te trekken dan Gouda alleen, zodat andere steden met vergelijkbare problematiek er ook baat bij hebben.

Doen andere steden ook onderzoek naar bodemdaling en de gevolgen voor erfgoed? Zeker, bijvoorbeeld in Zaandam en Rotterdam vanwege paalrot en funderingsherstel, of in Dordrecht. Deze gemeenten sluiten vaak aan bij vergaderingen van de Coalitie, en zijn dus op de hoogte van wat er speelt.

Aan de hand van drie onderzoeken naar bodemdaling waar Gouda bij betrokken was, schreef Nico Willemse van RAAP een synthese: wat betekent deze synthese voor Gouda? De drie deelonderzoeken waarover Nico de synthese heeft geschreven, zijn in een gezamenlijke opdracht van de Coalitie, Gouda en de RCE uitgevoerd, waarbij ik als projectleider heb opgetreden. De wens die wij vooraf bij de synthese hadden, was dat er een overzicht en koppeling zou ontstaan van de resultaten van de drie eerdere deelonderzoeken. Daarbij zou vooral duidelijk moeten worden welke van de toegepaste onderzoeksmethodes wél en niet werkten, en welke aanvullende onderzoeken nog nodig of mogelijk zouden zijn. Naar ons idee is Nico daar prima in geslaagd en hebben we nu dat gewenste overzicht.

Wat zijn de belangrijkste nieuwe inzichten die eruit naar voren zijn gekomen? Voor mij als projectleider van alle bij de synthese betrokken projecten, zaten de nieuwe inzichten niet zozeer in de synthese, meer in de afzonderlijke projecten zelf. Om er een paar te noemen: de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) is een zeer geschikt middel om een overzicht te krijgen van mogelijke ‘probleempanden’, de panden met een houten paalfundering. Daarvoor is een actualisatieslag van die BAG wel noodzakelijk. Daarnaast is in de archieven een enorme hoeveelheid data aanwezig over bodemdaling en de mogelijke oorzaken daarvan. Het is echter praktisch onmogelijk om dat op het niveau van de hele stad uit te zoeken en een compleet beeld te krijgen. Inzoomen op kleinere locaties zou wel kunnen. Verder blijken relaties tussen ontwikkelingen zoals bouwwerken en verandering van waterstromen, erg lastig concreet aantoonbaar te maken. Maar, wederom, bij inzoomen op een kleinere locatie zou het waarschijnlijk wel kunnen.

Hoe wordt deze publicatie gebruikt in de verdere communicatie met de doelgroepen?  De publicatie wordt vooral gebruikt om te laten zien wat er al aan onderzoek is uitgevoerd en om te adviseren over vervolgonderzoek, zowel in Gouda als daarbuiten. Daarnaast heeft de actualisatie van de BAG ervoor gezorgd dat we nu accurate overzichten hebben van het aantal en de positie van panden met houten palen. Daardoor wordt het ook mogelijk om te gaan rekenen aan verschillende scenario’s. De publicatie wordt nog niet actief verspreid in de stad, omdat het een voor de leek best pittig rapport is, en we daarnaast niet willen dat mensen in de stress schieten omdat ze zien dat hun huis in de ‘verkeerde’ zone valt. Vaak is er namelijk nog helemaal geen reden voor acute stress, maar die nuance kan je alleen meegeven tijdens gerichte voorlichting. Hoe we dat gaan doen, daarvoor worden nu communicatiescenario’s ontwikkeld.

Hoe moet het nu verder met het erfgoed in Gouda: welke mogelijke oplossingen zijn er in beeld en wat zijn voor u de prioriteiten? Op dit moment wordt binnen de Coalitie hard gewerkt aan verschillende scenario’s voor de Goudse binnenstad. Gaan we het waterpeil weer verlagen, waardoor de lage delen van de stad minder wateroverlast hebben, maar er in de hoge delen van de stad juist waterónderlast ontstaat, met mogelijke gevolgen voor houten palen? Houden we het grondwaterpeil hoog, met als gevolg meer wateroverlast in de lage delen? Gaan we de binnenstad compartimenteren, waardoor aparte peilniveaus ingesteld kunnen worden voor hoge en lage delen van de binnenstad? Daar is nog geen uitsluitsel over. Zelf heb ik hierin als stadsarcheoloog geen specifieke prioriteiten: ik volg de koers van de Coalitie en treed waar nodig op als projectleider. 

Projectleider RAAP: Nico Willemse
T 0575-567876 | E n.willemse@raap.nl 

Mijn naam is Leila, Ikar, of misschien wel Reynildis. Of ik een jongen of een meisje ben weet ik eigenlijk niet, en misschien heb ik ook wel geen naam. Ook weet ik niet zo goed of ik ooit adem heb gehaald, want ja, haal je adem in de moederbuik? De seconde dat je licht ziet, haal je toch adem? Heb ik licht gezien? Ik geloof het wel, heel even. Besta je dan, of moet je daarvoor een naam hebben? Geen idee waarom, maar ik vind Ikar een mooie naam, laten we het daar op houden. Mijn graf vind ik maar niks, kouwe klei in Nieuwegein. Akelig, en dat al zo lang. Het is raar spul, het beweegt een beetje, maar als het ietsje warmer wordt (eigenlijk is het hier heel koud) dan wobbelt het. Vind ik wel lekker, net een wiegje, zoals mijn zusje dat heeft gehad. Dat vertelde ze me, terwijl ik daar al lag. Fluisterde in mijn oor, terwijl ze bloemen legde. Bloemen, want dat zegt mijn moeder, die ligt naast me. Ik voel haar arm, maar ik kan haar niet zo goed zien, door al die klei. De dag dat ik licht zag, was het grijs en mistig.

Wat een gedoe ineens! En een lawaai! Je hoorde het komen, een enorm gebrul. Toen een klap, en daar was ineens de koude wind. En beweging, lang niet gezien, beweging. Mijn moeder bleef stil naast me liggen, haar arm om me heen geslagen, zoals altijd. Wat er die dagen allemaal gebeurde, ik kan het amper bevatten. Mensen in oranje pakken die zich de hele tijd over ons heen bogen, en aan ons zaten. Rare dingen in hun handen die ze op ons richtten. En dan ’s nachts donker, zonder sterren. Nu lig ik in een hut, een hele grote rare vierkante hut. De oranje mensen lieten een heel groot beest komen. Ik dacht dat we opgegeten zouden worden, maar het beest nam ons in de arm en nam ons mee naar die rare hut. Warm is het hier, dat is wel lekker. Twee mensen lopen ons te krabben en te kietelen, af en toe wel lekker. Je vraagt je af waarom…

Op 30 januari 2018 werd de vondst van een 6000 jaar oude baby bekendgemaakt: ‘de oudste baby van Nederland’. Het skelet van de baby werd al in 2015, in de arm van een volwassene, aangetroffen bij een opgraving onder een laag van twee meter klei op het bedrijventerrein Het Klooster in Nieuwegein.

Ivar Schute
senior projectleider RAAP

Wat is het?

Feitelijk maar enkele kleine scherfjes, maar met grote gevolgen. Tussen de honderden vondsten uit de bronstijd en ijzertijd (1200-12 voor Chr.) bleken namelijk vijf stukjes lineaire bandkeramiek te zitten van zo’n 6000 jaar geleden. Het zijn vrij afzichtelijke dingen eigenlijk, maar met die typische bandkeramische versiering van lijnpatronen.

Waar en wanneer is het gevonden?
In januari 2018 aan de Swammerdamlaan in Bennekom. Daar hadden we een opgraving voor de gemeente Ede vanwege de geplande woningbouw op het terrein van het oude mavo schoolgebouw.

Wat ging er door je heen toen je het voor het eerst zag?

Helemaal niks dus, want op het moment dat ik het in een vondstzakje stopte, had ik absoluut niks in de gaten. Waarschijnlijk ging er zoiets als ‘Het is koud vandaag’ door me heen, want koud was het daar zeker. Het belang ervan zag ik pas toen de scherven op kantoor schoongemaakt waren. Toen viel op dat het bijzondere scherven waren. Ze gingen eerst het hele kantoor door, er waren meningsverschillen, tot een collega uiteindelijk met lineaire bandkeramiek kwam. Dat is later op de Steentijddag door een specialist bevestigd.

Hoe zeldzaam is de vondst? 

Bijzonder zeldzaam. In dit gebied zijn sporen van de lineaire bandkeramische cultuur onbekend. We kennen het vooral uit Zuid-Limburg en het is kenmerkend voor de cultuur die van jagen en verzamelen overging op landbouw. Op een vondst uit Didam na, is het de meest noordelijke vondst van dit soort prehistorisch aardewerk.

Wat maakt deze vondst voor jou bijzonder?

Het leuke vind ik dat het iets is dat we niet verwachtten en dat je ook geen pasklaar antwoord krijgt op de vraag hoe we dit moeten interpreteren. Die vroege landbouwers zaten op lössgrond, maar hier in Bennekom is het schrale grond. Zaten hier de eerste boeren van Bennekom? Of waren het jager-verzamelaars die toevallig van elders een potje hadden meegenomen? We weten het niet. Het is een vondst die meer vragen oproept dan er beantwoord kunnen worden.