Opdracht
De provincie Utrecht onderkent al jaren het internationale belang van het archeologisch monument castellum Fectio, dat pal naast Fort Vechten ligt, onderdeel van de Hollandse Waterlinie. Het castellum vormt deel van de limes, de Romeinse rijksgrens, waarmee castellum en Fort het snijpunt vormen van deze twee linies. Hoewel er al meer dan een eeuw onderzoek door archeologen wordt gedaan is het castellum bij het grote publiek relatief onbekend. Dat is precies waar de provincie iets aan wil veranderen. Gronden werden aangekocht en het idee om deze plek te zichtbaar en beleefbaar te maken kreeg vorm. Parklaan landschapsarchitecten en RAAP kregen de opdracht een inrichtingsontwerp te maken dat uitdrukking geeft aan de bijzondere status van deze plek en waarin natuur, recreatie en archeologie met elkaar verweven dienen te worden.
Edwin Wolvekamp, provincie Utrecht:
“De provincie is enthousiast over het ontwerp. Wat ik zelf het meest geslaagde deel van het ontwerp vind, is het idee om de grond als het ware te egaliseren waardoor een plateau ontstaat. Door uit te gaan van het hoogste punt van het castellum en de rest van de omliggende grond op te hogen tot dat niveau, ontstaat een spannend geheel.”
Doel van het inrichtingsontwerp
Het doel van het inrichtingsontwerp is een zelfs voor Europese begrippen uniek archeologisch monument te ontsluiten en toegankelijk te maken voor het grote publiek. In deze ontsluiting dienden natuurwaarden en mogelijkheden tot een actieve beleving van dit monument een plaats te krijgen. In eerste instantie moest een integraal ontwerp gemaakt worden waarbij met de diverse spelende belangen en restricties rekening wordt gehouden. Ecologische waarden, natuurwaarden, agrarische belangen en archeologische waarden zijn in het ontwerp meegenomen. Ook diende een verbinding gelegd te worden met het Fort Vechten, als symbool van twee kruisende linies: de Romeinse limes en de Hollandse Waterlinie. Het ontwerp diende verder een voorzet te geven voor beheer en exploitatie van het terrein en kosten dienden inzichtelijk gemaakt te worden. Kern en essentie van het ontwerp was het weer zichtbaar en beleefbaar maken van een unieke plek. In die zin mocht het ontwerp ambitieus zijn, alleen dat doet recht aan deze bijzondere vindplaats.
Omschrijving
Op dit moment is het castellum een twee meter hoge heuvel in het landschap met daarop een boomgaard. Deze heuvel herbergt de resten van minstens zeven bouwfasen van het castellum, waaronder steenbouw, zoals divers archeologisch onderzoek duidelijk heeft gemaakt. Het castellum wijkt in die zin af dat het veel groter is dan de andere castella in Nederland en omdat de heuvel een ongekende rijkdom aan spectaculaire vondsten lijkt te herbergen; het is als een soort schatkamer, een thesaurus. Dit gegeven leidde tot het idee de monumentaliteit en rijkdom van het terrein in het ontwerp naar voren te halen.
Thesaurus castellum Fectio
De heuvel kan gezien worden als een soort schatkamer, een thesaurus. Een samengebalde rijkdom aan voorwerpen en informatie, verborgen in de grond, wachtend op toekomstige generaties. In het ontwerp komt dit tot uitdrukking. Er is bewust gekozen om niet reconstruerend bezig te zijn, maar in moderne materialen een beeld of illusie te schetsen van de verbluffende hoogte en grootte van het castellum, een interpretatie die ruimte laat voor fantasie en verandering. De heuvel wordt met licht materiaal aangevuld tot een plateau ontstaat waarop op een betonnen plint die de contour van het castellum aangeeft (meer dan vier voetbalvelden!). Een deel van de muur met wachttorens in metaal zal worden opgetrokken. Met name de hoek die vanaf de A12 zichtbaar is zal tot oorspronkelijk hoogte worden opgetrokken. Op het binnenterrein worden een aantal “schatkamers” ingericht waarbij kan worden ingespeeld op de nieuwste archeologische ontdekkingen en kennis.
Landschapspark
Een castellum kan niet los gezien worden van het landschap. De strategische ligging van de Rijn was daarin uiteraard belangrijk, maar ook zijn er diverse sporen rondom het castellum aangetoond: een vicus (burgerlijke nederzetting), een Romeinse vaargeul, wegen en grafvelden. Dit Romeinse landschap is vooraf in kaart gebracht en uitdrukkelijk in het ontwerp betrokken. Zo zal de Rijngeul door vernatting en een waterminnende vegetatie gevisualiseerd worden. De wegen worden geaccentueerd door zuilvormige bomen. Halfverharde plattegronden van huizen geven de burgerlijke woningen aan en fungeren als ontdekkingsplek voor recreanten en podium voor kunstmanifestaties. Kortom, er wordt een landschapspark gecreëerd dat een doorkijkje geeft naar de Romeinse tijd, naar het oorspronkelijk aanzien van wat nu een van de belangrijkste monumenten van Nederland is.
Product
Het product is een definitief inrichtingsontwerp, het beschrijft het centrale idee waaromheen het ontwerp vorm heeft gekregen en geeft technische specificaties van de uitvoering ervan. In het uitvoeringstraject houdt het ontwerp rekening met randvoorwaarden zoals die uit diverse hoeken gesteld kunnen worden, o.a. ecologische, agrarische of archeologische randvoorwaarden. Ook worden aspecten als verkeersdruk, parkeermogelijkheid, recreatieve aspecten en een mogelijke exploitatie van het terrein belicht. Financiële consequenties zijn doorberekend. Het ontwerp wordt gepresenteerd bij de opdrachtgever en belangengroepen op diverse bestuurlijke niveaus. In dit traject kan het ontwerp derhalve worden aangepast om realisatie mogelijk te maken. Typerend voor het ontwerp is de integrale aanpak.
Integraal ontwerpen
Uitgangspunt is dat voor iedereen eenvoudig valt na te gaan: RAAP zoekt in het ontwerpproces contact met andere disciplines om met een integrale aanpak tot het beste resultaat te komen: landschapsarchitecten, beeldend kunstenaars, ontwerpbureaus etc. Het ontwerp voor het castellum Fectio is gemaakt door een beproefd team: Ivar Schute (RAAP), Marcel Eekhout (Parklaan landschapsarchitecten) en Paul de Kort (beeldend kunstenaar). De synergie die een projectteam samengesteld uit verschillende vakdisciplines kan bereiken, leidt keer op keer tot bijzondere en verrassende resultaten. Evenzeer is ons duidelijk dat wanneer het ontwerpproces aan uitsluitend archeologen wordt overgelaten, dit tot minder effectvolle ontwerpen zal leiden. Doel is uiteindelijk contact met het publiek te bereiken en een monument ook Úcht beleefbaar te maken.
Omgaan met restricties
Input van de archeoloog in een projectteam gaat verder dan ideevorming en het aandragen van basisinformatie over de vindplaats. Veel van de terreinen waarvoor inrichtingsontwerpen worden gemaakt zijn (beschermd) monument. Om die reden liggen er van rijkswege restricties op een inrichting van het terrein om verdere degradatie van de archeologische resten te voorkomen. Zo mag er bijvoorbeeld geen of weinig gewicht opgebracht worden, mogen geen vergravingen plaatsvinden of mag geen verandering optreden in het peil van het grondwater. De ontwerpen van RAAP (en partners) houden hier rekening mee. Dat gaat niet zomaar; het vergt ingewikkelde geotechnische berekeningen en studies naar de effecten van verdroging, verzakking of compactie. Hierin is RAAP specialist.