IN HET LAB
PODCAST op Spotify
Hunebednieuwscafé met Oda Nuij
Veel mensen kennen pollen als lastige veroorzaker van hooikoorts. Maar pollenkorrels zijn ook een lust voor het oog en voor archeologen van veel nut. Hoe zit dat?
Oda Nuij en Ypkje Boekema, pollenonderzoekers bij RAAP, leggen het uit.
Vijf vragen over pollenonderzoek aan Oda Nuij
1. Wat is pollen?
Oda Nuij: Pollen is een ander woord voor stuifmeel, de poederachtige substantie in planten die zorgt dat er nieuwe planten kunnen groeien. Het klinkt als meervoud, maar pollen is enkelvoud. Pollenkorrels zijn minuscuul klein, 10 tot 150 micrometer en je kan ze dus alleen zien en bestuderen met een microscoop met doorvallend licht, minimaal 400 keer vergroot.
2. Hoe lang blijft pollen bewaard?
Onder zuurstofloze omstandigheden, zoals in veen, een afgedekte bodem of de vulling van een spoor onder de grondwaterstand, kan pollen wel duizenden jaren bewaard blijven. Dat is interessant voor archeologen. Als er wel zuurstof bij komt, vergaat het binnen een paar jaar.
3. Wat draagt pollenanalyse bij aan archeologisch onderzoek?
De analyse van pollenmonsters, ook wel palynologisch onderzoek genoemd, kan informatie opleveren over de vegetatie die op en rond een archeologische site groeide. Dus toen het pollen terecht kwam in het spoor of de grondlaag, waaruit je monster komt. Zo draagt het bij aan de reconstructie van het vroegere landschap. Het kan ook vaak menselijke activiteiten in het landschap aantonen. Denk aan ontbossing, het verbouwen van bepaalde gewassen of het houden van vee.
4. Hoe gaat pollenonderzoek in zijn werk?
Pollenonderzoek is vaak een onderdeel van een opgraving. In het veld worden uit een profiel of coupe monsters genomen uit lagen waarvan je verwacht dat er pollen in bewaard is gebleven. Die monsters worden chemisch opgewerkt, zodat er per monster een microscooppreparaat overblijft waarin alleen nog maar stuifmeel en andere microscopisch kleine organische resten zit. Als palynoloog onderzoek je de preparaten achter de microscoop.
5. Wat bestudeer je door je microscoop?
Je ziet allerlei wonderlijke vormen van stuifmeelkorrels door je microscoop. Tijdens de analyse identificeer en tel je de pollenkorrels, tot je minimaal 500 korrels gevonden hebt. Met dat aantal heb je een vrij stabiel beeld van de verhoudingen tussen de verschillende pollentypes en dus plantensoorten in het monster. Voor de interpretatie groepeer je de pollen in vegetatietypes. Bijvoorbeeld in droge of natte bossen, grasland, akkers of heide. Zo kun je redelijk goed zeggen welke plantensoorten en vegetatietypes er vroeger voorkwamen op en rond de archeologische vindplaats. Met de analyse van één monster krijg je een snapshot van de vegetatie rond de site in een korte periode. Met meerdere monsters van verschillende ouderdom kun je vaak veranderingen in de vegetatie en het landgebruik reconstrueren.
Ypkje Boekema over het pollen in een Drentse dobbe
Van een oud stukje land bij Assen, waar binnenkort de gloednieuwe woonwijk Kloosterveen verschijnt, onderzocht Ypkje Boekema de pollenmonsters.
Waarom liet de gemeente Assen pollenonderzoek doen?
In Kloosterveen heeft RAAP eerder een boor- en proefsleuvenonderzoek gedaan en aanwijzingen voor bewoning in de steentijd gevonden. Daarbij is ook een dobbe aangetroffen, een laagte in het landschap waarvan de organische vulling goed geconserveerd bleek. Waarschijnlijk was deze dobbe een pingoruïne, het restant van een vorstheuvel of pingo uit de laatste ijstijd. Als de ijskern daarvan is afgesmolten, blijft een diepe depressie over en die raakt langzaam opgevuld met organisch materiaal. De dobbe was niet te behouden of in te passen in de nieuwe woonwijk. Daarom liet de gemeente een pollenonderzoek doen. Je kunt het zien als aanvulling op het botanisch archief van de gemeente.
Hoe bijzonder is het pollen van Kloosterveen?
Wat het bijzonder maakt, is dat het pollen prachtig bewaard is gebleven en een beeld geeft van de vegetatieontwikkeling rond het huidige Kloosterveen tijdens een hele lange periode. Van het 2,3 meter dikke onderzochte profiel dateert het onderste monster uit 10.890 – 10.740 voor Chr. en het bovenste uit 425 – 610 na Chr. Je krijgt zelden de kans om over zo’n lange tijd de vegetatie te onderzoeken. Dat is alleen voorbehouden aan geïsoleerde dobbes zoals deze, waarin de organische vulling ongestoord kon groeien en vrijwel geen pollenbesmetting van buitenaf plaatsvond.
Wat ben je te weten gekomen via het pollen van Kloosterveen?
We hebben het landschap van de oude steentijd tot de vroege middeleeuwen gereconstrueerd en weten welke bomen en planten er groeiden. Het veranderde van een zeer open landschap in het laat paleolithicum, naar een zeer bosrijke omgeving in het mesolithicum. In het neolithicum was bos nog steeds op grote schaal aanwezig. In het pollenbeeld zie je ook een sterke opkomst van struikheide. Dat wijst vermoedelijk op het begin van ontbossing. In de bronstijd en ijzertijd zie je een verdere daling van het boompollen en een explosieve stijging van struikheide, toe te schrijven aan verdere ontbossing. Daarna treden geen grote landschappelijke veranderingen op. Wel geven de jongste monsters duidelijke aanwijzingen voor akkerbouw in de vorm van graanpollen en cultuurvolgers zoals smalle weegbree. Dat duidt erop dat in de vroege middeleeuwen akkers aanwezig waren in de directe omgeving van de dobbe.
Projectleiders RAAP:
Ypkje Boekema T 0512-589140 | E y.boekema@raap.nl
Oda Nuij T 071-5768118 | E o.nuij@raap.nl
Meer weten over pollenonderzoek?
Beluister de podcast
